وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
اولین قبیله‌ای در اطراف مدینه که هیأتی از جانب مسلمانان برای بستن پیمان با آن اعزام شد، قبیلۀ جهینه بود که در فاصلۀ سه منزلی مدینه زندگی می‌کردند. با آن‌ها پیمان بسته شد که با مسلمانان و کفار روابط یکسان داشته باشند و از کسی پشتیبانی نکنند([۱]).
پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم در ماه صفر سال دوم هجری با شصت نفر از مهاجرین به سوی «ابواء» حرکت کردند، (جایی که نزدیک آن غزوۀ ابواء یا ودان واقع شد) مقبرۀ مادر آن حضرت صلی الله علیه و سلم نیز در همانجا است. بالاتر از ابواء روستای بزرگ «فرع» واقع است و قبیلۀ «مزینه» در همانجا زندگی می‌کرد و از مدینه تقریباً به فاصلۀ هشت منزل (هشتاد مایل) قرار دارد و آخرین محدودۀ مدینه به حساب می‌آید. در همان حول و حوش، قبیلۀ «بنی‌ضمره» می‌زیست و این منطقه در قلمرو فرمانروایی آنان قرار داشت.
رسول اکرم صلی الله علیه و سلم پس از چند روز اقامت در آنجا با «بنی‌ضمره» پیمانی منعقد کرد، در آن موقع رئیس بنی‌ضمره «مخشی بن عمرو ضمری» بود. متن معاهده به این شرح است:
«بِسْمِ اللهِ الرّحْمَنِ الرّحِیمِ. هَذَا کِتَابٌ مِنْ مُحَمّدٍ رَسُولِ اللهِ لِبَنِی ضَمْرَهَ، فَإِنّهُمْ آمِنُونَ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ، وَأَنّ لَهُمْ النّصْرَ عَلَى مَنْ رَامَهُمْ إلّا أَنْ یُحَارِبُوا فِی دِینِ اللهِ مَا بَلّ بَحْرٌ صُوفَهً، وَإِنّ النّبِیَّ إذَا دَعَاهُمْ لِنَصْرِهِ، أَجَابُوهُ… إلخ»([۲]).
«بنام خداوند بخشنده‌ی مهربان. این نوشته‌ای است از جانب محمد رسول الله برای بنوضمره، جان و مال آنان در امان است و هرکس بر آنان حمله کند از آنان حمایت خواهد شد؛ مگر اینکه در مقابل دین بجنگند و هرگاه رسول خدا آنان را برای یاری فرا خواند، به کمک او خواهند آمد».
تمام محدثین سلسله مغازی را از همین واقعه آغاز می‌کنند. در صحیح بخاری نیز همین واقعه، اولین غزوه قرار داده شده است. تقریباً بعد از یک ماه «کرز بن جابر فهری» که از سران مکه بود([۳])، به چراگاه مدینه حمله کرد و گوسفندان و شتران آن حضرت صلی الله علیه و سلم را به یغما برد. آن حضرت پس از اطلاع از این موضوع او را تعقیب کرد، ولی کرز بن جابر فهری پا به فرار گذاشت و متواری شد. (کرز بعداً مسلمان شد و در فتح مکه در حالی که تنها راه می‌رفت به شهادت رسید). در ماه جمادی الثانی، یعنی دو ماه بعد از آن واقعه، آن حضرت با دویست نفر از مهاجرین از مدینه خارج شد و به «ذوالعشیره» رسید و با «بنی مدلج» پیمان بست، این محل در فاصله نُه منزلی در نواحی «ینبوع» قرار دارد. «بنی مدلج» هم‌پیمان قبیله «بنی ضمره» بودند و چون بنی ضمره از قبل با آنان پیمان بسته بودند، از این جهت «بنی مدلج» با سهولت، شرایط پیمان را پذیرفتند([۴]).
پس از چند روز، یعنی در ماه رجب سال دوم هجری آن حضرت صلی الله علیه و سلم عبدالله بن جحش را با دوازده نفر به سوی «بطن نخله» فرستادند. این محل میان مکه و طائف به مسافت یک شبانه روز از مکه قرار دارد. آن حضرت نامه‌ای به عبدالله داد و به او فرمود: بعد از دو روز آن را باز کرده بخواند؛ حضرت عبدالله بعد از دو روز نامه را باز کرد، در آن نوشته بود: به «بطن نخله» برو، و در آنجا اقامت گزین و از اوضاع و احوال قریش ما را مطلع ساز! اتفاقاً چند نفر از قریش که کالاهای بازرگانی از شام می‌آوردند، ظاهر شدند. حضرت عبدالله بر آن‌ها حمله‌ور شد و یک نفر از آنان را به نام «عمرو بن الحضرمی» به قتل رساند و دو نفر را اسیر کرد و کالاها را به غنیمت گرفت. سپس به مدینه آمد و اموال غنیمت را به محضر آن حضرت آورد و جریان را بیان نمود؛ آن حضرت صلی الله علیه و سلم فرمودند: «من به شما چنین اجازه‌ای نداده بودم» و از تحویل اموال غنیمت نیز خودداری فرمودند. صحابه بر عبدالله خشم گرفتند و گفتند:
«صنعتم ما لم تؤمروا به وقاتلتم فی الشهر الحرام ولم تؤمروا بقتال». (طبری /۱۲۷۵)
«شما کاری کردید که به آن دستور داده نشده بودید و در ماه‌های حرام مرتکب جنگ شدید».
اسیران و کشته‌شدگان از بزرگان خاندان خود بودند، عمرو بن حضرمی فرزند عبدالله حضرمی و هم‌پیمان «حرب بن امیه» (جد امیر معاویه رضی الله عنه) بود([۵]).
حرب بزرگترین سردار قریش بود و پس از عبدالمطلب ریاست عمومی قریش را بر عهده داشت. عثمان و نوفل که به دست عبدالله بن جحش اسیر شده بودند، نوۀ مغیره بودند([۶]). مغیره پدر ولید و جد حضرت خالد و بعد از حرب، دومین رئیس قریش بود. به همین سبب، این واقعه آتش خشم و کینه قریش را برافروخت و آنان را سخت تحت تأثیر قرار داد. حس خونخواهی آنان تحریک شد و این جریان باعث اقدام برای گرفتن انتقام و زمینه‌ساز جنگ بدر گردید. حضرت عروۀ بن زبیر، خواهرزادۀ حضرت عایشه می‌گوید: علت جنگ بدر و سایر جنگ‌هایی که با قریش به وقوع پیوست، کشته‌شدن عمرو بن حضرمی بود. چنانکه در طبری مرقوم است:
«وکان الذی هاج وقعه بدر وسائر الحروب التی کانت بین رسول الله صلی الله علیه و سلم وبین مشرکی قریش فیما قال عروه بن الزبیر ما کان من قتل واقد بن عبدالله السهمی عمرو بن الحضرمی»([۷]).
«یعنی علت وقوع جنگ بدر طبق اظهارات حضرت عروه بن زبیر، کشته‌شدن عمرو بن الحضرمی به دست واقد بن عبدالله سهمی است».
نظر به اینکه غزوه بدر سرآغاز و ریشۀ اصلی تمام غزوه‌ها است، از این جهت نخست، آن را به صورت مختصر و سپس به طور مفصل تحلیل و بیان خواهیم کرد.
[۱]– مورخین این واقعه را به طور مستقل ننوشته‌اند، بلکه جایی که سریه «ضمره» را ذکر کرده‌اند، در آنجا نسبت به «مجدی جهینی» رئیس قبیله نوشته‌اند: کان موادعاً للفریقین. یعنی با هردو فریق روابط یکسان داشت.
[۲]– روض الأنف ۲/ ۵۸ زرقانی ۱/ ۴۵۶٫
[۳]– اصابه ذکر کرز فهری.
[۴]– من قبول دارم که مورخین نسبت به دو واقعه اول نوشته‌اند که هدف از آن‌ها غارت کاروان قریش بود، ولی اتفاقاً با آن برخورد نشد. اما من پایبند این وقایع نیستم و با حدس و قیاس هم کاری ندارم. البته این یک واقعیت است که رسول اکرم صلی الله علیه و سلم تا جاهای مذکور رفت و با قبایل آنجا پیمان بست. علاوه بر این، حدس و گمان مورخین است که آن حضرت قصد حمله به کاروان قریش را داشتند، گرچه به این امر هم موفق نشدند. اگر خدای ناخواسته هدف غارت کاروان بود پس العیاذ بالله آن حضرت یک فرد بی‌برنامه و ناموفق که چند بار کاروان را تعقیب کردند و به هدف نرسیدند، جلوه می‌کند. به طوری که پس از تجربه‌های مکرر در بدر نیز، کاروان جان سالم بدر برد و به چنگ مسلمانان نیفتاد.
[۵]– اصابه، تذکره علاء حضرمی.
[۶]– طبری /۱۲۴۷٫
[۷]– طبری / ۱۲۸۴ (سلیمان ندوی).