گذری بر زیارت جامعۀ کبیره

 زیارت جامعه کبیره یکی از پر محتواترین متون زیارتی است که برای زیارت همه ائمۀ معصومین(ع) تنظیم شده است. این زیارت یک دوره ولی شناسی یا امام شناسی را در بر دارد که هر کس به مضمون آن باور داشته باشد، می‌تواند امام(ع) را با معرفت زیارت کند.
در ابتدای این زیارت به یگانگی خدا شهادت می‌دهیم تا نگرش توحیدی خویش را فراموش نکنیم. به رسالت رسول خدا صلى الله علیه وسلم اعتراف می‌کنیم تا رتبه و جایگاه امام در ذهن ما با پیامبر خداصلى الله علیه وسلم جابجا نشود. با تکرار یک صد مرتبه ذکر «الله اکبر» خدا را به بزرگی یاد می‌کنیم تا هیچ کس را در مخیله خود هم عرض خدا نیاوریم و نسبت به آنها دچار غلو یا تفویض نشویم.
در این زیارت به زیبایی نقش و جایگاه امام در هندسه معرفتی دین ترسیم شده است. محتوای این زیارت با سلام به امام به عنوان جایگاه یافتن معرفت خدا آغاز می‌شود. او را به عنوان دعوت کننده به خدا و راهنما به آنچه که خدا به آن راضی است می‌شناسیم. امام را جاری در امر خداوند و کسی که غرق در محبت خداست و در یگانه پرستی خالص است، معرفی می‌کنیم. می‌گوییم او در پیروی از امر خدا و اجتناب از نهی خدا پیشتاز است. او را بندۀ بزرگوار خدا که از فرمان خدا پیشی نمی‌گیرد و به آنچه خدا فرموده است عمل می‌کند می‌شناسیم: السلام علی محال معرفه الله، الدعاه الی الله، و الادلاء علی مرضاه الله و المستقرین فی امر الله و التامین فی محبه الله و المخلصین فی توحید الله و المظهرین لامر الله و نهیه و عباده المکرمین الذین لا یستبقونه بالقول و هم بامره یعملون و…
در حقیقت نه « شخص » امام، که « شخصیت » امام که متجلی در این ویژگی‌هاست، پیشوای شیعه شمرده می‌شود تا زائر نیز این مسیر را به دنبال امام خویش طی کند و بداند که امام او راهنمای او به همین مقاصد و همین ویژگی‌هاست و در خواست زائر هم راهکار برای رسیدن به همین خصلت‌هاست.
از امام هدایت شده به جهت رتبه، پس از شهادت به یگانگی خدا و رسالت رسول خداصلى الله علیه وسلم یاد می‌کنیم و به کارکرد آنان به عنوان حجت و مفسر وحی و ارکان توحید ، علائم راهنما و نماد اسلام و پیرو سنت رسول خداصلى الله علیه وسلم و دعوت کننده مردم به خدا، با حکمت و موعظه حسنه اشاره داریم و …
زیارت جامعه کبیر در دو کتاب معتبر از کتب اربعه شیعه یعنی «من لا یحضره الفقیه» و «تهذیب» نقل شده است. با این وجود، بر این زیارت از نظر سند و محتوا انتقاداتی وارد است که ما در ذیل به آن توجه می‌دهیم:
سند این زیارت در کتاب «فقیه» شیخ صدوق چنین است: رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّخَعِیُّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ(ع).
یعنی شیخ صدوق، این زیارت را از محمد بن اسماعیل برمکی نقل کرده است. محمد بن اسماعیل برمکی را نجاشی در رجال خود شخص مورد اعتماد و مستقیمی معرفی کرده است (ص۳۴۱) ولی ابن الغضائری در کتاب رجال خود او را ضعیف می‌داند. (ص ۹۷) علامه حلی می‌گوید: به نظر من دیدگاه نجاشی ارجح است.(ص۱۵۴) یعنی این شخص قابل اعتماد است.
موسی بن عبد الله نخعی هم مورد اعتماد است. بنابراین این روایت با این سند بنابر نظر غضائری ضعیف ولی از نظر دیگران قابل اعتماد است.
سند این زیارت در کتاب «تهذیب» شیخ طوسی چنین است:
رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ الْکَاتِبُ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّخَعِیُّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ(ع).
راویان اول، دوم و سوم از نظر رجالیون شیعه مورد اعتماد هستند. ولی محمد بن ابی عبدالله الکوفی که همان، محمد بن جعفر الاسدی است از نظر نجاشی ثقه و صحیح الحدیث است ولی او از راویان ضعیف، حدیث نقل می‌کرده است و از طرف دیگر او به جبر و تشبیه اعتقاد داشته است (ص۳۷۳) که با عقاید شیعه امامی هماهنگی ندارد.
در هر صورت چنانچه ملاحظه شد، در مجموع، سند این زیارت چندان موثق نیست و نمی‌توان به صورت قاطع گفت که کل این زیارت از امام هادی صادر شده است ولی اگر محتوای این زیارت با قرآن کریم در تعارض نباشد همچون دیگر ادعیه، فی الجمله قابل قبول خواهد بود.
محتوای این زیارت طولانی ده صفحه ای به جز در چند مورد محدود، که به آن اشاره خواهیم کرد بسیار عالی است و اندیشه شیعه در مورد امامت را به خوبی تبیین می‌کند:
۱- در این زیارت خطاب به امام گفته می‌شود: و ایاب الخلق الیکم و حسابکم علیکم (ص ۹۰۱ مفاتیح) یعنی بازگشت خلق به سوی شماست و حسابشان بر عهده شماست. این عبارت اندیشه ای غلو آمیز نسبت به ائمه اطهار(ع) را در بر دارد و با قرآن کریم در تعارض صریح است چون می‌فرماید: انَّ الینا ایابهم ثم انَّ علینا حسابهم. (سوره غاشیه، آیه۲۶) یعنی به یقین بازگشت همه به سوی خداست و مسلماً حسابشان نیز با خداست.
۲- در این زیارت خطاب به امام گفته می‌شود: مومن بایابکم و مصدق برجعتک. (ص۹۰۴ مفاتیح) ما به بازگشت شما ایمان داریم و رجعت شما را تصدیق می‌نماییم. باید توجه داشت در مورد رجعت و باز گشت ائمه و حکومت همه آنان، نه در قرآن، نه در روایات رسول خداصلى الله علیه وسلم و نه در کلمات ائمه(ع)، تصریحی دیده نمی‌شود. در کتب عقاید علمای بزرگی چون شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی نیز چنین موضوعی مورد بحث قرار نگرفته است. علاوه بر این چنین حادثه ای توجیه منطقی هم ندارد که انشاء الله در مقاله مستقلی به آن خواهیم پرداخت.
۳- در این زیارت خطاب به امام گفته می‌شود: و مفوض فی ذلک کله الیکم. (ص۹۰۴ مفاتیح) یعنی ما همه امور یاد شده را به شما تفویض می‌کنم. این در حالی است که انسان باید امور خود را به خدا تفویض کند. این کلام با تعلیم قرآن که می‌فرماید: افوض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد (سوره غافر، آیه۴۳) در تعارض است.
۴- ۴- در این زیارت خطاب به امام گفته می‌شود: خلقکم الله انوارا فجعلکم بعرشه محدیقین.(ص ۹۰۲ مفاتیح) یعنی خداوند شما را آفرید و محیط بر عرش خود گردانید. آنچه در این قسمت زیارت آمده است به خلقت خاص ائمه اشاره دارد و به خلقت ارواح قبل از ابدان ائمه تصریح می‌کند. در جای دیگر آمده است: بکم فتح الله و بکم یختم و بکم ینزل الغیث و بکم یمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه و بکم ینفس الهم و یکشف الضر (ص۹۰۵ مفاتیح) یعنی به واسطه شما خداوند باران رحمت را بر ما نازل کرد و به واسطه شما آسمان را به پا داشت تا به زمین جز به امرش فرود نیاید. به واسطه شما غم و اندوه و رنجها را از دلها بر طرف می‌گرداند. این عبارات اگر به معانی سمبلیک فهم نشود و بخواهد معنای حقیقی داشته باشد مبتنی بر عقاید مفوضه است و با اندیشه اهل بیت هماهنگی ندارد. شیخ مفید در کتاب «تصحیح الاعتقاد» خود در رد این دیدگاه‌ها می‌گوید: مفوضه گروهی از غلات شیعه هستند که ادعا می‌کنند ائمه خلقت خاص داشته اند و خداوند خلقت عالم و جمیع افعالی که در عالم اتفاق می‌افتد را به آنان واگذار فرموده است. (ص۱۱۲)
۵- در این زیارت خطاب به امام گفته می‌شود: ان بینی و بین الله ذنوبا لا یاتی علیها الا رضاکم. (ص۹۰۷ مفاتیح) یعنی بین من و خدا گناهانی هست که جز رضایت شما باعث بخشش آن نمی‌شود. این کلام نیز با کلام خدا سازگار نیست که می‌فرماید: ما من شفیع الا من بعد اذنه (یونس/۳) یعنی هیچ شفاعتی جز پس از اجازه او تحقق نخواهد یافت
با این وصف، باز تاکید می‌کنیم که زیارت جامعه کبیره یکی از غنی ترین و پر محتواترین زیارت‌هاست که در صورت توجه به نکات یاد شده و اصلاح آن میتواند مورد استفاده و بهرمندی همگان قرار گیرد، بدون اینکه شبه ای را برانگیزد.