کار

روایت می شود که مردی نزد پیامبر صلى الله علیه و سلم آمده و از او درخواست پول کرد. آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرمود: آیا چیزی در خانه داری؟ مرد گفت: آری، پلاسی که قسمتی از ان را به تن کرده و قسمتی را می گسترانیم و پیاله ای که در آن آب می نوشیم.
رسول خدا صلى الله علیه و سلم فرمود: آن ها نزد من بیاور! مرد رفت و آن ها را آورد. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: چه کسی این دو را می خرد؟ مردی پاسخ داد: من آن ها را به یک درهم می خرم. آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرمود: کسی هست که بیشتر از یک درهم برای آن ها بپردازد؟ _ دو یا سه بار تکرار فرمود-
مرد دیگری گفت: آن ها را به دو درهم می خرم. آن ها را به او داد و رسول خدا صلى الله علیه و سلم دو دره را گرفت و به مرد فقیر داد و فرمود: با یکی برای خانواده ات غذایی بخر و با دیگری تیشه ای بخر و با آن نزد من برگرد.
آن مرد تیشه ای خریده و نزد پیامبر صلى الله علیه و سلم برگشت. آن حضرت صلى الله علیه و سلم دستی بر پشت او نهاد و فرمود: برو و هیزم جمع نما و آن را بفروش و تا پانزده روز دیگر نبینمت.
آن مرد رفت و به جمع کردن و فروش هیزم پرداخت و پس از آنکه ده درهم گردآورده و لباس و غذا خرید برگشت. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: (هذا خیر لک من أن تجیء المسأله نُکْتَهً (علامه) فی وجهک یوم القیامه، إن المسأله لا تصلح إلا لثلاثه: لذی فقر مُدْقِع (شدید)، أو لذی غُرْم مفظع (کبیر)، أو لذی دم موجع (علیه دیه)) یعنی: “این برای تو بهتر از آن است که گدایی بر چهره ات نشانی در روز قیامت بگذارد. درخواست کمک مالی و تکدی جز در سه مورد جایز نیست: برای کسی که دچار فقر شدید باشد، یا صاحب قرض بسیار، و یا کسی که دیه بر عهده اش باشد.” [ابوداود].

* کار به چه معناست؟

کار و عمل معانی زیاد و گسترده ای دارند و شامل اعمال دنیا و آخرت می گردد.

عمل آخرت:
شامل طاعت خداوند و عبادت و تقرب جویی به سوی اوست. خداوند متعال می فرماید: {فاستجاب لهم ربهم أنی لا أضیع عمل عامل منکم من ذکر أو أنثى بعضکم من بعض} [آل عمران: ۱۹۵] یعنی: ” پس پروردگارشان دعاى آنان را اجابت کرد [و فرمود که] من عمل هیچ صاحب عملى از شما را از مرد یا زن که همه از یکدیگرید تباه نمى‏کنم.”

همچنین در حدیث آمده است که: {وسُئِل النبی صلى الله علیه وسلم: أی الأعمال أفضل؟ قال: (إیمان بالله ورسوله)، قیل: ثم ماذا؟ قال: (جهاد فی سبیل الله)، قیل: ثم ماذا؟ قال: (حج مبرور)} [بخاری] یعنی: ” از پیامبر صلی الله علیه وسلم پرسیده شد: کدام عمل بهتر است؟
فرمود: ایمان به خدا و رسولش.
گفته شد: باز کدام؟
فرمود: جهاد فی سبیل الله.
گفته شد: باز کدام؟
فرمود: حج مقبول.”

کار و عمل دنیا:
به هرگونه سعی و تلاش دنیوی و مشروع اطلاق شده و نیز شامل هرنوع عمل دستی، کلامی، صنعت، کشاورزی، شکار، تجارت، شبانی و غیره می گردد. از پیامبر صلى الله علیه و سلم پرسیدند: چه کسب و کاری برتر از دیگر کارهاست؟ فرمود: (عمل الرجل بیده) [حاکم] یعنی: “کار دست انسان.”

خداوند متعال ما را به کار کردن و جدیت و تلاش در شئون زندگی نموده و در بسیاری از جاها در قرآن کریم بدان اشاره نموده و می فرماید: {فإذا قضیت الصلاه فانتشروا فی الأرض وابتغوا من فضل الله واذکروا الله کثیرًا لعلکم تفلحون} [جمعه: ۱۰] یعنی: “و چون نماز گزارده شد در [روى] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید باشد که شما رستگار گردید.”
همچنین می فرماید: {هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً فامشوا فی مناکبها وکلوا من رزقه وإلیه النشور} [ملک: ۱۵] یعنی: “اوست کسى که زمین را براى شما رام گردانید پس در فراخناى آن رهسپار شوید و از روزى [خدا] بخورید و رستاخیز به سوى اوست.” و: {وقل اعملوا فسیرى الله عملکم ورسوله والمؤمنون} [توبه: ۱۰۵] یعنی: ” و بگو [هر کارى مى‏خواهید] بکنید که به زودى خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست.”

فرد مسلمان وظیفه دارد که آنچه بر عهده دارد را با جدیت و نهایت درستی به انجام رساند. چون پیامبر صلى الله علیه و سلم ما را به انجام کار به بهترین نحو و صحت و درستی در آن امر می فرماید. به همین نحو شخصی که تحصیل علم می نماید باید در مطالعه ی خود بکوشد چون عهده دار این وظیفه می باشد و باید آن را به بهترین وجه به انجام رساند تا به موفقیت و برتری دست یابد.

فرد مسلمان تحت هر شرایطی که باشد از کار کردن دست نمی کشد، رسول الله صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إن قامت الساعه وبید أحدکم فسیله؛ فإن استطاع أن لا تقوم حتى یغرسها، فلیغرسها) [احمد] یعنی: “اگر قیامت برپاشد و شاخه خرمایی در دست داشتید تا غرسش نمایید؛ چنانچه تا قبل از برپایی قیامت توانستید آن را غرس کنید، حتماً آن را غرس نمایید!”

اسلام از بیکار ماندن مرد و درنتیجه دست پیش دیگران دراز کردنش نهی کرده است. خداوند متعال فقرای مؤمن را، بخاطر عفت و نجابتی که دارند و در بدترین شرایط هم به گدایی روی نمی آورند، ستوده و می فرماید: {للفقراء الذین أحصروا فی سبیل الله لا یستطیعون ضربًا فی الأرض یحسبهم الجاهل أغنیاء من التعفف تعرفهم بسیماهم لا یسألون الناس إلحافًا} [بقره: ۲۷۳] یعنی: ” (این صدقات‏) براى آن (دسته از) نیازمندانى است که در راه خدا فرومانده‏اند، و نمى‏توانند (براى تأمین هزینه زندگى‏) در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن‏دارى‏، فرد بى‏اطلاع‏، آنان را توانگر مى‏پندارد. آنها را از سیمایشان مى‏شناسى‏. با اصرار، (چیزى‏) از مردم نمى‏خواهند.”

شخصی که با وجود توانایی انجام کار و کسب پول از مردم طلب پول می نماید به خویشتن ستم روا می دارد؛ چرا که خویش را به خواری و خفت گدایی کردن می اندازد. پیامبر صلى الله علیه و سلم از گدایی کردن برحذر داشته و با نفرت و شدت بسیار از آن یاد کرده و آن را نهی می نماید. آن حضرت صلى الله علیه و سلم  می فرماید: (الید العُلْیَا خیر من الید السُّفْلَى، وابدأ بمن تعول، وخیر الصدقه عن ظهر غنى، ومن یستعفف یعِفَّه الله، ومن یَسْتَغْنِ یُغْنِهِ الله) [متفق علیه] یعنی: ” دست بالا بهتر است از دست پائین و آغاز کن به کسی که نفقه اش بدوش تو است، و بهترین صدقه آنست که از روی ثروت و غناء باشد، آنکه عفت بجوید، خدا او را عفیف نگه می دارد، و کسی که استغناء کند، خداوند او را غنی می سازد.”
رسول خدا صلى الله علیه و سلم فرموده است: (لأن یأخـذ أحدکم حبله فیحتطب على ظهره خیر له من أن یأتی رجلا فیسأله أعطاه أو منعه) [بخاری] یعنی: “اگر کسی از شما ریسمانش را برداشته و بر پشت خویش هیزم بکشد بهتر از آن است که نزد کسی رفته و از او طلب مال نموده و آن شخص چیزی به وی بدهد یا ندهد.”

حضرت عمر بن خطاب -رضی الله عنه- می فرماید: هرگز کسی از کسب روزی بازننشیند و بگوید: بارالها مرا روزی برسان. درحالیکه خوب می داند از آسمان برایش طلا و جواهر نخواهد بارید. انسان مسلمان باید کار کرده و تلاش نماید تا در زندگی به آنچه شایستگی اش را دارد دست یابد. به قول شاعر:
بِقَدْرِ الْکَـدِّ تُکْتَسَـبُ المعَـالِـی
ومَنْ طلب العُلا سَهرَ اللَّـیالِــی
ومن طلب العُـلا من غیر کَــدٍّ
أَضَاع العُمْـرَ فی طلب الْمُحَــالِ

معنی شعر:
“قدر تو از کوشش و کارت برآید برفراز
شب نخوابد آنکه میلش سوی بالا رفتن است
آرزوی قدر والا بی تلاش و رنج دست
صرف عمر اندر خیالی واهی است.”

کار و عمل جزو اخلاق انبیاء علیهم السلام بوده است:

پیامبر خدا نوح -علیه السلام- با دست خویش کار می نمود و حرفه ی –جاری داشت. خداوند نیز او را به ساخت یک کشتی امر نمود تا همراه آنانی که به وی ایمان می آوردند برآن سوار گردند. حضرت یعقوب -علیه السلام- شبان گوسفندان بود و حضرت یوسف -علیه السلام- در مصر وزیر خزانه داری آن سامان بوده است.

نقل می کنند که حضرت ادریس -علیه السلام- یک خیاط بود و کار و پیشه ی خیاطی و دوزندگی را برگزیده بود و در آن حال زبانش از ذکر و یاد خداوند باز نمی ایستاد و سوزنی نمی زد و بیرون نمی کشید تا تسبیح پروردگار را ننماید و شب را سپری کرده و روز را به پایان می برد و بر روی این کره ی خاکی کسی بهتر از او وجود نداشت. حضرت موسی نیز به مدت ده سال شبان گوسفندان بوده است. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (ما أکل أحدٌ طعامًا قط خیرًا من أن یأکل من عمل یده، وإن نبی الله داود کان یأکل من عمل یده) [بخاری] یعنی: “هیچکس طعامی را نخورده که بهتر از کار خود او باشد، و پیامبر خدا داود علیه السلام از دسترنج خود می خورد.”

به این دلیل پیامبر صلى الله علیه و سلم از حضرت داود -علیه السلام- یاد کرده است که او یک پادشاه بود و با وجود سلطنت و مقام و ثروت فراوانی که داشت کار می کرد و از دسترنج خود ارتزاق می نمود. پیشه ی آهنگری داشت و زره های آهنی و تجهیزات جنگی را با دقت و استحکام بالایی درست می نمود. پیامبر ما حضرت محمد صلى الله علیه و سلم نیز به همین شیوه کار کرده و در کودکی شبان گوسفندان بود و در جوانی به تجارت مشغول بود.

فضیلت کار:

فرد مسلمان برای عمل به وظیفه ی انسانی خویش کار میکند؛ مگرنه اینست که او عهده دار حمل رسالتی مهم می باشد و آن آبادانی زمین با راه و شیوه ی درست خداوندی است و این مهم جز با عمل صالح و درستکاری میسر نخواهد گردید. در جامعه نیز تنها با کار و تالش سخت و شبانه روز می توان لیاقت خود را به اثبات رسانید.

انسان بواسطه ی کار و کسب به پول حلال دست یافته و صرف خود و خانواده نموده و در کارهای خیر امت و جامعه شرکت می کند. از همین پول فرض و واجبات را به انجام می رساند؛ زکات می دهد و حج می گذارد و دیگر وظایف خود را به انجام می رساند. خداوند متعال انسان را به بخشش و انفاق از اموال پاک و حلالش امر کرده و می فرماید: {یا أیها الذین آمنوا أنفقوا من طیبات ما کسبتم} [بقره: ۲۶۷] یعنی: “اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از چیزهاى پاکیزه‏اى که به دست آورده‏اید انفاق کنید.”

خداوند متعال در قرآن کریم کار و جهاد در راه خدا را با هم ذکر نموده و می فرماید: {وآخرون یضربون فی الأرض یبتغون من فضل الله وآخرون یقاتلون فی سبیل الله} [مزمل: ۲۰] یعنی: ” و [عده‏اى] دیگر در زمین سفر مى‏کنند [و] در پى روزى خدا هستند و [گروهى] دیگر در راه خدا پیکار مى‏نمایند.”

رسول خدا صلى الله علیه و سلم کسی را که برای کسب روزی حلال از خانه خارج گشته و نفس خویش را از خواری دست پیش دیگران دراز نمودن بازداشته و برای خانواده اش خرج می کند را مانند کسی می داند که در راه خدا به جهاد می پردازد.

یکبار مردی از نزد آن حضرت صلى الله علیه و سلم و صحابه کرام رضی الله عنهم گذر کرد و آنان  شادابی و جدیت بسیاری را در وی مشاهده نمودند، گفتند: یا رسول الله، ایکاش این حال را در راه خدا می داشت؟ پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: (إن کان خرج یسعى على ولده صغارًا فهو فی سبیل الله، وإن کان خرج یسعى على أبوین شیخین کبیرین فهو فی سبیل الله، وإن کان خرج یسعى على نفسه یَعفُّها فهو فی سبیل الله، وإن کان خرج یسعى ریاءً ومفاخره فهو فی سبیل الشیطان) [طبرانی] یعنی: “چنانچه برای کسب روزی برای فرزندان خردش خارج گشته است در راه خداست، اگر برای پدر و مادر پیرش باشد نیز در راه خدا است، بیرون آمده است تا خویشتن را (از احتیاج و گدایی کردن) حفظ نماید در راه خدا است ولی چنانچه بخاطر ریا و فخرفروشی باشد، در راه شیطان قرار دارد. ”

کسب و کار برای انسان دوستی خدا و رسولش را به ارمغان می آورد. از پیامبر صلى الله علیه و سلم روایت کرده اند که می فرماید: (إن الله تعالى یحب العبد المؤمن المحترف (أی: الذی له عمل ومهنه یؤدیها)) [طبرانی و بیهقی] یعنی: “خداوند بنده ی محترف اش(یعنی: کسی که کار و پیشه دارد) را دوست می دارد.”

اخلاق کار و عمل در اسلام:

دین اسلام میان کارگر و کارفرما رابطه و پیوندی را بنیان نهاده و برای هرکدام از طرفین حقوق و وظایف خاصی را وضع نموده است.

نخست:

حقوق کارگر:

دین مبین اسلام حقوقی را شامل حال کارگر دانسته و کارفرما را ملزم به رعایت و بجای آوردن آن می نماید، از جمله ی این حقوق:

* حقوق مالی:
پرداخت مزد مناسب و کافی به وی، خداوند می فرماید: {ولا تبخسوا الناس أشیائهم ولا تعثوا فی الأرض مفسدین} [هود: ۸۵] یعنی: “و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین به فساد سر برمدارید.” پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (أعطوا الأجیر أجره قبل أن یجف عرقه) [ابن ماجه] یعنی: “اجرت کارگر را پیش از آنکه عرقش خشک شود بپردازید.”

* حقوق بدنی و جسمی: یعنی حق استراحت و آسایش جسمی: {لا یکلف الله نفسًا إلا وسعها} [بقره: ۲۸۶] یعنی: “خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایى‏اش تکلیف نمى‏کند.”
پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إخوانکم جعلهم الله تحت أیدیکم، فمن کان أخوه تحت یده فلْیطعمه مما یأکل، ولیلبسه مما یلبس، ولا تکلفوهم ما یغلبهم، فإن کلفتموهم فأعینوهم) [متفق علیه] یعنی: ” آنها برادران شما هستند که خداوند آن ها را زیر دست شما قرار داده، پس آنکه برادرش زیر دستش باشد، باید او را از آنچه می خورد، بخوراند و از آنچه می پوشد، بپوشاند. و آنها را به چیزی مکلف نکنید که توانائی آن را نداشته باشند و اگر آنان را مأمور کردید، پس همکاریشان کنید.”
کارفرما موظف است در خصوص مسایل بهداشتی و تندرستی کارگر تا حدی که بر عهده ی اوست چیزی کم نگذاشته و آن ها را به تمامی برآورد.

* حقوق اجتماعی:

دوم:

وظایف کارگر:

به همان ترتیب که کارگر دارای حقوقی می باشد، وظایفی را نیز بر عهده دارد، از جمله:
* امانت داری: نیرنگ و فریب جزو صفات مؤمنان نمی باشد. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده است: (من غش فلیس منی) [مسلم و ابوداود و ترمذی] یعنی: “آنکه نیرنگ کند از من نیست.”

* درستی و زیبایی کار:
که رسول خدا صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إن الله یحب إذا عمل أحدکم عملا أن یتقنه) [بیهقی] یعنی: “خداوند دوست می دارد که چنانچه کاری کردید در آن دقت و درستی را کاملاً رعایت نمایید.”

* صبح زود سرکار حاضر شدن:
با این کار به میزان زیادی شادابی و سرزندگی فرد افزایش یافته و برکت و افزونی بیشتری نیز بدست می آید. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده است: (اللهم بارک لأمتی فی بکورها) [ترمذی و ابن ماجه] یعنی: ” بار خدایا به صبحگاهان امتم برکت ده!”

* استفاده از مشورت و اندرز برای هر دو طرف:
بواسطه ی آن به تصمیمات مناسب تری می رسند. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (الدین النصیحه) [مسلم و ترمذی] یعنی: “دین عبارت از نصیحت و خیر اندیشی است.”

* حفظ اسرار:
فرد کارگر باید در حفظ اسرار کارش کوشا باشد و خارج از محیط کار و نزد دیگران مسائلی را که اسرار کار محسوب می شوند را فاش نسازد.

* اطاعت و فرمانبردن:
بر فرد گماشته و کارگر لازم است که جز در موارد معصیت و نافرمانی خداوند از کارفرمای خویش اطاعت نموده و پایبند قوانین باشد.

مترجم: مسعود