چه کسی صلاحیت فهم نصوص شرع را دارد؟

از جمله مواردی که توضیح و بیانِ آن لازم است، اشاره به این نکته می‌باشد که نصوص شرع بر دو نوع است:

اول: نصوص صریحی که دلالت و معنای آن واضح است که اغلب نصوص کتاب و سنت از این نوع است؛ بیشتر آیات قرآن برای همهٔ مردم واضح و آشکار است، چنانکه ابن عباس ـ رضی الله عنهما ـ می‌گوید: «تفسیر بر چهار وجه است:

ـ بخشی است که عرب زبان‌ها بر اساس سخنِ خود می‌فهمند.[۱]

ـ تفسیری که هیچ کس برای ندانستن آن معذور نیست.[۲]

ـ تفسیری که علما آن را می‌دانند.

ـ و تفسیری که تنها الله متعال می‌داند و هر کس ادعای دانستن آن کند، دروغگو است.[۳]

یعنی بخشی از قرآن به گونه‌ای است که هرکس آن را بخواند، معنایش را می‌داند و هیچ دشواری در فهم آن نیست؛ حلال آن واضح است و حرامش واضح است؛ همینطور حدود و فرائض دین و داستان‌ها و عبرت‌های قرآن. بخش اعظم قرآن اینگونه آسان و قابل فهم است.

چرا که قرآن، آیاتی است روشنگر و در راهنمایی به سوی حق واضح است و امر و نهی و خبر آن[۴] روشن و آشکار است؛ چنانکه پروردگار متعال می‌فرماید:

﴿بَلۡ هُوَ ءَایَٰتُۢ بَیِّنَٰتٞ﴾ [عنکبوت: ۴۹]

(بلکه آن [قرآن] آیاتی روشن است).

و می‌فرماید:

﴿قُرۡءَانًا عَرَبِیًّا غَیۡرَ ذِی عِوَجٖ لَّعَلَّهُمۡ یَتَّقُونَ﴾ [زمر: ۲۸]

(قرآنی عربی، بی هیچ کژی؛ باشد که آنان تقوا پیشه کنند).

یعنی آن را قرآنی عربی با الفاظی واضح و معانیِ آسان قرار داده‌ایم، به ویژه برای عرب [و کسانی که عربی می‌دانند].[۵]

ابن قیم ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «عموم واژه‌های قرآن چنین است، و مراد الله و پیامبر از آن را می‌دانیم؛ چنانکه می‌دانیم پیامبر این الفاظ را از سوی خداوند ابلاغ نموده. بنابراین دربارهٔ غالب الفاظ قرآن مطمئن هستیم که مراد خداوند از آن چیست، چه خبر باشد و چه امر؛ بلکه به سبب کمال متکلم (الله) و کمال بیان او، علم به مراد خداوند واضح‌تر و آشکارتر از دانستن منظور هر متکلم دیگری است، و همینطور کمال هدایت و ارشاد وی و کمال آسانی قرآن از سوی او سبحانه و تعالی از نظر عمل و از نظر تلاوت».[۶]

دوم: نصوصی که معنای دقیقی دارند؛ در این مورد، اهل علم به اجتهاد و نظر در نصوص می‌پردازند تا بتوانند مسائل و احکام را از آن استخراج کنند. برای آنکه هرج و مرج رخ ندهد و مدعیان بی‌صلاحیت سخن نگویند، علما ضوابط و شروطی را وضع کرده‌اند که هرکس در منصب اجتهاد و استنباط می‌نشیند باید از آن برخوردار باشد. این شروط و ضوابط از لغت عرب و خطاب شارع از جمله امر و نهی و اخبار آن برگرفته شده است.

ممکن است علما در مورد فهم منظور این نصوص که دلالتشان واضح نیست اختلاف کنند؛ مانند این سخن خداوند متعال که می‌فرماید:

﴿وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَهَ قُرُوٓءٖ﴾ [بقره: ۲۲۸]

(و زنان طلاق داده شده باید مدت سه قُرء (پاکی یا حیض) انتظار کشند).

در این آیه، قرء به معنای پاکی از حیض است یا به معنای خود حیض؟

این اختلاف در دایرهٔ اجتهاد است؛ اجتهادی که صاحبش یک اجر یا دو اجر دارد. اما یکی از مواردی که در برخی برنامه‌های گفتگو در رسانه‌های مختلف از جمله کانال‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های رادیو و تلویزیون و مجلات و روزنامه‌ها دیده می‌شود، روشی است که برخی از آن‌ها وقتی در بحث دچار مشکل می‌شوند به آن روی می‌آورند و می‌گویند: دین مال همه است! هیچ‌کس حق ندارد تفسیر آن را به احتکار خود درآورد و مردم را مجبور به پذیرش آن کند، زیرا در اسلام پاپ و کهنوت نداریم!

اما این سخن حقی است به هدف باطل؛ حق این است که دین از نظر تطبیق و عمل به احکام آن مخصوص به افراد خاصی نیست؛ اما بخش باطلِ آن این است که نصوص آن به خدمت هر کس درآید تا آن را بر اساس خواسته‌ها و دلخواه خود تفسیر کند. چنین کاری باعث چند پاره شدن امت و بازیچه شدن نصوص به دست نااهلان می‌شود تا هر طور که می‌خواهند از آن احکامِ دلخواه خود را استنباط کنند.

این دقیقا همان چیزی است که هنگام ظهور این دعوت رخ داد و باعث کوچک شمردن مجتهدان این امت از صحابه تا دیگران شد و هرج و مرجی را پدید آورد که باعث شد اظهار نظر و فتوای بی‌ضابطه، جای اجتهاد حقیقیِ دقیق را بگیرد.

حافظ ابن حجر [در دوران خودش] متوجه این مشکل شده و چنین لب به شکایت گشوده است: «عجیب است! اگر کسی ادعای مهارت در یکی از حرفه‌های دنیا را بکند اما مردم او را به عنوان اهل آن حرفه نشناسند و ابزار آن را نزد وی ندیده باشند ادعایش را تکذیب می‌کنند و او را بر اموال خود امین نمی‌دانند و اجازه نمی‌دهند به آن کار مشغول شود؛ چگونه است حال کسی که ادعای شناخت امر پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ (یعنی دین) را بکند اما نه کسی او را دیده که علم پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ را می‌نویسند و نه کسی او را در مجالست با اهل علم و مدارسه با آنان دیده است.

شگفت آور است! چگونه ممکن است عاقلان ادعای او را بپذیرند و با ادعای دروغینش وی را در دین خود داور قرار دهند؟!»[۷]

 

 

[۱] – یعنی برای هرکه عربی بداند واضح است و نیاز به تفسیر ندارد (مترجم).

[۲] – یعنی دانستن آن ضروری است، و هیچکس برای ندانستن آن عذر ندارد (مترجم).

[۳] – تفسیر طبری (۱/ ۷۵).

[۴] – تفسیر ابن کثیر (۶/ ۲۸۶).

[۵] – تفسیر سعدی (۷۲۳).

[۶] – الصواعق المرسله (۲/ ۶۳۶).

[۷] – الحکم الجدیره بالإذاعه (۲۰).