پیشینۀ تاریخی و عوامل پیدایش تقلید(۱)

با بررسی تاریخ فقه اسلامی و سیر تدوین، انتشار، پذیرش و پخش اختلافات به یقین در می‌یابیم که تقلیدی که اهل علم با مدح و ذم و جواز و منع از آن سخن گفته‌اند، بعد از پایان دوران شکوفایی یعنی در ابتدای قرن چهارم هجری قمری و بعد از آن به وجود آمد و قرون مفضله همان قرون اصحاب، تابعین و تبع تابعین -رضی الله عنهم أجمعین- است؛ پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم می‌فرماید: «خیرکم قرنی، ثم الذین یلونهم، ثم الذین یلونهم. »([۱])« بهترین مردم در قرن من و سپس کسانی که بعد از آن‌ها می­آیند(یعنی تابعین) و سپس کسانی که بعد از آن‌ها می­آیند(یعنی تبع تابعین).»

در واقع می­توان تاریخ پیدایش فقه اسلامی و گسترش آن را به دوران­های زیر تقسیم کرد:

• عصر رسالت پیامبر عظیم الشأن) صلی الله علیه و سلم از بعثت تا وفات).
• عصر خلفای راشدین از ۱۱ هجری تا سال ۴۰ هجری. (مرحلۀ تشکیل مبانی و زمینه سازی فقه اسلامی).
• عصر صغار صحابه و کبار تابعین؛ تا اوایل قرن دوم هجری؛ صر اموی­ها (مرحلۀ پی­ریزی فقه اسلامی).
• عصر ائمۀ مذاهب. از اوائل قرن دوم هجری تا نیمۀ دوّم قرن چهارم هجری. (مرحلۀ رشد وشکوفائی و کمال فقه اسلامی).
• عصر ظهور و تسلط مذاهب از نیمۀ دوّم قرن چهار تا اواسط قرن هفت هجری. (سقوط بغداد به دست تاتار).
• عصر تقلید وانجماد فقهی از نیمۀ اول قرن هفتم تا اواخر قرن سیزدۀ هجری. (طولانی­ترین مرحلۀ فقه اسلامی).
• عصر قیام علیه تقلید محض؛ دوران بیداری فقه اسلامی (از اواخر قرن ۱۳ (ظهور مجلۀ عدلیه در ترکیه و اندیشمندانی که تلاش برای ایجاد نوعی تغییر در جریان فقهی و تقلید داشته­اند). ([۲])

([۱])-(صحیح): بخاری (ش۳۶۵۰و۲۶۵۱و۶۴۲۸و۶۶۹۵) / مسلم (ش۶۶۳۸-۶۶۴۰) / ابوداود (ش۴۶۵۹) / ترمذی (ش۲۲۲۱) / نسایی (ش۳۸۰۹) از طریق (زهدم بن مضرب وهلال بن سیاف وزراره بن ابی اوفی) روایت کرده اند: «قال سعت عمران بن حصین رضی الله عنهما قال قال النبی صلى الله علیه وسلم خیرکم قرنی ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم قال عمران لا أدری أذکر النبی صلى الله علیه وسلم بعد قرنین أو ثلاثه قال النبی صلى الله علیه وسلم إن بعدکم قوما یخونون ولا یؤتمنون ویشهدون ولا یستشهدون وینذرون ولا یفون ویظهر فیهم السمن.»

([۲])جهت مشاهده خصوصیات هر دوره و تحلیل و بررسی­های نظرات حاکم در آن دوره نک: معوّض و عبدالموجود، تاریخ التشریع الاسلامی، ۱/۲۳۴ به بعد؛ بدران، تاریخ الفقه الإسلامی، ص ۳۵ به بعد.