پاسخ به شبهاتی پیرامون آیات قرآن (۲)

شبهه دوم

طرح شبهه: در آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسَىٰ عِندَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ» (آل عمران/۵۹): (در واقع مثل عیسى نزد خدا همچون مثل آدم است او را از خاک آفرید سپس به او گفت باش پس می باشد) واقعه ی خلقت آدم را که در گذشته اتفاق افتاده است را ذکر کرده و برای آن فعل آینده (فیکون) بکار برده است که این غلط است.

پاسخ به این شبهه: در این آیه نه تنها اشتباهی وجود ندارد بلکه این آیه از آیاتی است که بیانگر بلاغت زبان عربی و آیات قرآن است و در مطلب گذشته توضیحاتی پیرامون این مساله داده شد که چرا قرآن و عرب ها در بیان کار یا حادثه ای که در گذشته اتفاق افتاده است از فعل مضارع (آینده) استفاده می کنند. اما برای تکمیل مطالب گذشته و پاسخ به این آیه نکاتی لازم است که بدانیم.

عرب ها زمانی که بخواهند کار یا حادثه ای را که در گذشته اتفاق افتاده را به زمان حال بیاورند از فعلی که استمرار داشته باشد استفاده می کنند و فعل مضارع این قابلیت و ویژگی را دارد. درست است کار یا حادثه ای در گذشته اتفاق افتاده اما همین حادثه و فعل را به صورت مضارع (آینده) می آورند که علت این کار را ابن هشام در «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب» بیان کرده و می گوید: «ماضی (گذشته) به صورت مضارع (آینده) آورده می شود برای این که آن اتفاق و حادثه را (شنونده یا خواننده) در ذهنش حاضر ببیند به طوری که گویا الان آن را مشاهده می کند».

و از این نوع جایگزینی (آوردن فعل مضارع به جای فعل ماضی) در آیات قرآن و اشعار عربی زیاد دیده می شود. به عنوان مثال:

در جای دیگر از قرآن آمده است: {وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا}.

در این آیه باید فعل «فتثیر» به صورت ماضی می آمد اما به صورت مضارع آمد! از این جهت به جای فعل ماضی، فعل مضارع به کار رفت تا این که قدرت الله متعال در این آیه در ذهن مخاطب نمایان شود و از طرفی مخاطب متوجه باشد که وزش باد ادامه دارد و ادامه خواهد داشت.

تأبط شرا یکی از شاعران زمان جاهلیت زمان است که در شعری این چنین سروده است:

«بأنی قد لقیت الغول تهوی بسهب کالصحیفه صحصحان / فأضربها بلا دَهَشٍ فخرت صریعًا للیدین وللجران».

در اینجا شاعر خاطره ای را که در گذشته برای او اتفاق افتاده را تعریف می کند اما این اتفاق را با فعل مضارع «أضربها» تعریف و بیان می کند به خاطر این که صحنه درگیری او با غول در ذهن مخاطب نمایان شود و به مخاطب بفهماند که این شجاعت و شهماتش دوباره تکرار می شود و اگر دوباره با غولی درگیر شود مجددا او را خواهد زد.

بنابراین در آیه ۵۹ آل عمران هم همین روش به کار رفته است و خداوند برای این که آفرینش آدم و انسان را در ذهن مخاطب نمایان کند و از طرفی به مخاطب بفهماند که خلقت آدم و تولد انسان ادامه خواهد داشت، از فعل مضارع استفاده کرده است.

چنانچه علامه آلوسی در تفسیر این آیه می گوید: «فعل مضارع به جای فعل ماضی به کار رفت به خاطر این که خلقت آدم را به صورت واقعه ای که الان در حال اتفاق افتادن است پیش روی مخاطب تجسیم کند و این گونه شگفتی و خارق العاده بودن خلقت و آفرینش آدم را یادآور شود». (روح المعانى/ ج۲/ ص ۱۷۹)

نویسنده: امید خزاعی