وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
ادراج در متن ممکن است در ابتدای حدیث یا در وسط یا در آخر آن باشد.
مثال برای ادراج در ابتدای متن حدیث:
حدیث ابوهریره که گفت: «أسبغوا الوضوء، ویل للأعقاب من النار».[۱]
یعنی: وضو را کامل و تمام بگیرید، وای از آتش جهنم بر کسانی که قوزکهای پای خود را هنگام وضو گرفتن نمی‌شویند.
در این حدیث عبارت (أسبغوا الوضوء) در حقیقت کلام ابوهریره است که در متن حدیث درج شده است، چنان‌که در روایت بخاری این امر مشخص است؛ در روایت بخاری آمده که: «ابوهریره گفت: أسبغوا الوضوء؛ فإن أبا القاسم صلّى الله علیه وسلّم قال:ویل للأعقاب من النار».
یعنی: وضو را کامل و تمام بگیرید؛ چرا که ابا القاسم ج فرمود: وای از آتش جهنم بر کسانی که قوزکهای پای خود را هنگام وضو گرفتن نمی‌شویند.
مثال برای ادراج در وسط متن:
حدیث عایشه در مورد آغاز وحی[۲] بر رسول الله که در آن آمده: «وکان یخلو بغار حراء فیتحنث فیه – وهو التعبد – اللیالی ذوات العدد».
یعنی: (…رسول الله به عزلت و گوشه نشینی علاقه مند گردید ) و در غار حراء گوشه نشین شد و چندین شبانه روز بدون اینکه به خانه بیاید، در آنجا عبادت می‌کرد.
عبارت (وهو التعبد) مدرج از کلام زهری است، چنان‌چه بخاری آن را از طریق خود مشخص نموده است، با لفظ: «وکان یلحق بغار حراء فیتحنث فیه – قال: والتحنث: التعبد – اللیالی ذوات العدد».
یعنی: … و در غار حراء گوشه نشین شد و در آنجا تحنث می‌کرد – زهری گفت: و تحنث: یعنی عبادت می‌کرد – و چندین شبانه روز در آنجا ماند.
و مثال برای ادراج در آخر متن:
حدیث ابوهریره از پیامبر که فرمود: «إن أمتی یدعون یوم القیامه غرًّا محجلین من آثار الوضوء، فمن استطاع منکم أن یطیل غرته فلیفعل».[۳]
یعنی: در روز قیامت پیشانی و دست و پای امت من بدلیل آثار وضو می‌درخشد، پس هرکدام از شما که می‌تواند اعضای خود را بیشتر بشوید (بر نور و درخشش خود بیفزاید) از انجام آن غافل نماند.
عبارت (فمن استطاع منکم أن یطیل غرته فلیفعل) در حقیقت درج شده از کلام ابوهریرهس است، که فقط در روایت نعیم بن مجمر از ابوهریره وارد شده است، و در مسند (امام احمد) از او ذکر شده که گفته: نمی‌دانم که عبارت: «فمن استطاع منکم أن یطیل غرته فلیفعل» از قول پیامبر ج یا ابوهریرهس بوده باشد! و چندین تن از حفاظ گفته‌اند که این عبارت در متن حدیث درج شده است، و شیخ الاسلام ابن تیمیه/ می‌گوید: «ممکن نیست که از کلام پیامبر ج باشد».[۴]
[۱]– روایت بخاری (۱۶۵) کتاب وضوء، ۲۹- باب شستن کعبین. ومسلم (۲۴۲) بعد از (۲۹) کتاب طهارت، ۹- باب وجوب شستن پاها بصورت کامل، که در روایت مسلم کلام ابوهریره از کلام پیامبر ج جدا شده است.
[۲]– روایت بخاری (۳) کتاب آغاز وحی. و مسلم (۱۶۰) بعد از (۲۵۲) کتاب الإیمان، ۷۳- باب آغاز وحی به سوی رسول الله ج. و روایت مفصل در: بخاری (۴۹۵۳) کتاب تفسیر، ۹۶- باب سوره علق؛ (إقرأ باسم ربک الذی خلق) . و نگاه کنید به «فتح الباری» (۸/۷۱۷).
[۳]– روایت بخاری (۱۳۶) کتاب وضوء، ۳- باب فضل وضوء. ومسلم (۲۴۶) کتاب طهارت. و احمد در «مسند» (۲/۳۳۴/۸۳۹۴)، و نگاه کنید به: «العلل» دارقطنی (۸/۱۷۰/سؤال ۱۴۸۸).
[۴]– گاهی ادراج در سند حدیث روی می‌دهد؛ بعنوان مثال: قصه‌‌ی ثابت بن موسی زاهد در روایتی که نقل کرده: «من کثرت صلاته باللیل حسن وجهه بالنهار» (ابن ماجه ۱۳۳۳).
اصل ماجرا اینگونه بوده که روزی شریک بن عبدالله قاضی در مجلس طلاب خود مشغول روایت حدیث بود و نقل می‌کرد: «حدثنا الأعمش عن أبی سفیان عن جابر قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم …» در این لحظه شریک ساکت میشود تا این قسمت روایت وی را بنویسندکه ناگهان ثابت بن موسی وارد مجلس شریک میشود و هنگامی که چشم شریک به ثابت می‌افتد، و آثار زهد و ورع و عبادت را چهره‌اش می‌بیند، می‌گوید: «من کثرت صلاته باللیل حسن وجهه بالنهار» کسی که نماز شب وی زیاد شود، صورتش در روز نیکو گردد. در حالی که او این عبارت را در حق ثابت می‌گوید، خود ثابت گمان می‌کند که این عبارت متن حدیثی است که شریک اسناد آن را گفت! و لذا ثابت آن حدیث را به اینگونه روایت نمود. بعبارتی او این عبارت را اشتباها داخل روایت شریک می‌کند در حالی که منظور شریک از این عبارت خود ثابت بن موسی بود، زیرا او فرد زاهد و پرهیزکاری بود و شریک آن عبارت را در مورد او گفت. در این میان ائمه‌‌ی برجسته و تیزهوش حدیث این قضیه را شناختند و حکم به ادراج آن کرده‌اند. (نگاه کنید به: لمحات فی اصول الحدیث؛ دکتر محمد ادیب صالح، ص ۲۹۷ چاپ المکتب الاسلامی – بیروت).