معنای محکم و متشابه (۲)

«إن فی أمتی قوماً یقرأون القرآن ینثرونه نثر الدقل یتأولونه على غیر تأویله»

حافظ ابو یعلی از حذیفه رضی الله عنه و او هم از پیامبر  صلی الله علیه و سلم روایت می‌کند که فرمود: در میان امت من گروهی هستند که قرآن می‌خوانند و آن را مثل دانه و پوشال خرما پراکنده می‌سازند، قران را به غیر تأویل درست، تأویل می‌کنند. چنانچه پروردگار فرموده:

﴿فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ﴾.

«برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند».

ابن منظور در لسان العرب می‌گوید:

الحکم، الحکیم هر دو به معنای حاکم و قاضی هستند، حکیم فعیل به معنای فاعل است یا کسی که اشیاء را محکم می‌گرداند. در این صورت فعیل به معنای مُفعِل خواهد بود. در وصف قرآن در حدیث آمده است که:

«و هو الذکر الحکیم» یعنی به نفع شما یا ضرر شما داور است، یا این‌که‌ کتابی است که در آن اختلاف و نگرانی وجود ندارد.

در حدیث ابن عباس رضی الله عنهما آمده: (من سوره‌های مفصل قران را در زمان پیامبر می‌خواندم). منظورش سوره‌هایی می‌باشد که چیزی از آن‌ها نسخ نشده است.

گفته می‌شود: محکم برای چیزی استعمال می‌شود که‌ متشابه نباشد، زیرا که خود، معنا را بیان کرده و نیازی به دیگری ندارد. عرب می‌گوید: «حکَمت»، «أحکمت» و «حکَّمت» به معنای آن را باز داشتم و برگرداندم… اصمعی می‌گوید: «اصل الحکومه» به معنای بازداشتن کسی از ظلم و ستم است. می‌گوید: «حَکَمه اللجام» نیز به همین معنا است چون چارپا را باز می‌دارد.

ماده‌ی شبه: الشِّبه، الشبَه والشبیه: به معنای مثل و نمونه، و جمع آن‌ها اشباه است. از همین باب است عبارات: اشتبه علیَّ (امر بر من دو پهلو شد)، تشابه الشیئان (دو چیز با هم شباهت پیدا کردند). اشتبها: هر کدام از آن دو به صاحبش شباهت پیدا کردند. در قرآن نیز آمده:

﴿مُشْتَبِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ﴾ [الأنعام: ۹۹].

یعنی: (گاه) شبیه به یکدیگر، و (گاه) بى‏شباهت!

وقتی می‌گویند: المشتبهات من الأمور: یعنی مسایل مشکل و مبهم و همانند. در حدیث حذیفه: فتنه‌ای ذکر شده است با عنوان: (تشَبِّه مقبله وتبین مدبره) شمر می‌گوید: معنای این حدیث این است که اگر فتنه پیش آمد بر مردم دو رویه و مبهم می‌شود و مردم آن را بر صورت حق می‌بینند تا این‌که‌ وارد آن می‌شوند و دنباله‌رو چیزهایی از آن می‌شوند که برایشان حلال نیست. وقتی که فتنه از بین رفت و سپری شد، واقعیت امر آشکار می‌شود پس کسی که داخل آن فتنه شده می‌داند که بر راه اشتباه بوده است.