معنای تأویل در شریعت اسلامی

• تأویل به معنای تفسیر و توضیح که غالباً در اصطلاح مفسرین قرآن کریم کاربرد دارد. مانند: ابن جریر طبری و دیگران رحمهم الله.

• تأویل به معنای حقیقتی که کلام یا سخن به سوی آن مُؤَوَّل می ­شود. چنان­که الله متعال می ­فرماید: {هَلْ یَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ}: (آیا [آنان‌] جز در انتظار تأویل آنند؟ روزى که تأویلش فرا رسد، کسانى که آن را پیش از آن به فراموشى سپرده‌اند مى‌گویند: «یقیناً فرستادگانِ پروردگار ما حق را آوردند)[۱]. امثال این آیه در قرآن فراوانند. خصوصاً در مورد آن­چه متعلق به خبر­های معاد است.

• تأویل در نزد متأخرین یعنی، لفظ را از معنای ظاهری که راحت به ذهن متبادر می ­گردد، بنا به دلیلی به سوی احتمال نادرست، برگرداندن.

اگر شخصی بنا بر دلیلی که خود آن را دلیل می­ پندارد، لفظ را از معنای ظاهرش برگرداند، در حالی که آن دلیل اشتباه و نادرست است، به آن تأویلِ فاسد گویند. مانند تأویل فاسدی که متکلمین به بهانه ­ی منزه دانستن الله در آیات، احادیث، نام ­ها و صفات انجام می­ دهند؛ تا با دلایل عقلی آنان در این مقوله موافق آید. لیکن نمی­ توان این را دلیلی به حساب آورد که به وسیله ­ی آن بتوان با قرآن و سنت تعارض نمود. ادعای پاک و منزّه دانستن الله با اثبات اهل سنت در بحث نام ­ها و صفات تعارضی ندارد. چرا که اهل سنت هرگز برای صفات و ویژگی­ های الله کیفیت بیان نمی ­کنند و بنا بر فرموده ­ی الهی: {لیس کمثله شیء وهو السمیع البصیر} : (هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست)[۲]، خالق را بسان مخلوق نمی ­دانند. خودِ نفی و باطل دانستنِ  همانند برای الله یعنی منزّه دانستن آفریدگار، همراه با اثبات دو صفت السمیع و البصیر. به صورت کلی باید گفت: ادله ­ی عقلی متکلمین که از علم کلام گرفته شده است، ادله­ ای نیست که بتوان با آن ادله ­ی شرعیِ کتاب الله و سنت را تفسیر یا خاص یا مقیّد نمود. اما اگر بنا بر دلیلی شرعی بتوان لفظ را از معنای ظاهرش برگرداند، این تأویل یا تفسیر صحیح و مورد پذیرش است[۳].

[۱]  اعراف / ۵۳٫

[۲]  شوری / ۱۱٫

[۳]  بر اساس اصطلاح متأخرین.