قواعدی در رعایت انصاف بین هم نوعان

۱- سخن و دیدگاه هم نوعان در حق یکدیگر از قدر و منزلت آنها نمی کاهد.

۲- هریک از آنها مورد اطمینان است و به عیب و ایرادی که به یکدیگر وارد می کنند توجه نمی شود و لغو تلقی می شود.

۳- سخنی که برخاسته از هوی و هوس باشد، کتمان شده و روایت نمی شود. امام ذهبی می گوید: «چون مشخص شود سخن هم نوعان در حق یکدیگر برخاسته از هوی و هوس و تعصب بوده است، بدان توجهی نمی شود، بلکه کتمان شده و روایت نمی گردد».[۱]

۴- جرح اهل فضل نسبت به یکدیگر باعث خدشه دار شدن عدالت آنها نمی شود.

زمانی که امام بخاری رحمه الله به نیشابور رفت (۲۵۰ هجری) یکی از علمای نیشابور به نام محمد یحیی ذهلی رحمه الله طلاب علم را تشویق می کرد تا از بخاری علم فرا گیرند و احادیث را از او بشنوند. اما چون (محمد بن یحیی) احساس کرد از طلاب علم در مجلس وی کاسته شده است و کسانی که به مجلس امام بخاری شرکت می کنند رو به افزایش نهاده است، غیرت او را فرا گرفته و سخنانی را در حق امام بخاری گفت.[۲] و زمانی که عده ای نزد بخاری شکایت کردند که محمد بن یحیی کسانی را که در مجلس بخاری شرکت کنند، از مجلس خود طرد می کند، امام بخاری گفت: «چگونه محمد بن یحیی در علم حسادت می کند درحالی که علم چنان است که خداوند متعال به هرکس بخواهد آن را می بخشد».[۳]

۵- جرح کسی که امامت وی ثابت شده است، پذیرفته نمی شود؛

دیدگاه صحیح در این زمینه آن است که: هرکس عدالت و امامت وی در علم ثابت شد و ثقه بودن وی و توجه او به علم روشن شد، در مورد او به سخن هیچکس توجه نمی شود. مگر اینکه در مقام جرح وی بینه و دلیلی عادلانه عنوان نماید… که موجب تصدیق وی در ادعایش باشد تا از اتهام کینه و حسادت و عدالت و رقابت بری  گردد … برخی از سلف صالح در حق یکدیگر سخنانی را گفته اند که بسیاری از آنها در حالت عصبانیت و خشم بوده است و برخی از آنها حمل بر حسادت می شود.[۴]

 

[۱] – نزهه  الفضلاء: ۷۴۱؛ سید اعلام النبلاء: ۱۰/۹۹۵

[۲] – و گفته شده زمانی محمد بن یحیی در مورد امام بخاری سخنانی گفت که دیدگاه امام بخاری در مسأله لفظ در قرآن شایع شد. نگا: تفصیل این مطلب را در هدی الساری، مقدمه فتح الباری، امام حافظ احمد بن علی بن حجر عسقلانی رحمه الله: ۴۹۰-۴۹۱

[۳] – نزهه الفضلاء: ۹۰۵؛ سیرالعلوم النبلاء: ۱۲/۳۹۱-۴۷۱

[۴] – جامع بیان العلم و فضله: ۲/۱۰۹۳-۱۰۹۴