وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
فرموده‌ی الهی که: ﴿ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ یَلۡبِسُوٓاْ إِیمَٰنَهُم بِظُلۡمٍ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمُ ٱلۡأَمۡنُ وَهُم مُّهۡتَدُونَ٨٢﴾ [الأنعام: ۸۲]. «امنیت، از آنِ کسانی است که ایمان آوردند و ایمانشان را به شرک نیامیختند؛ آنان، هدایتیافتهاند.»)
بعضی از حنفی‌ها در تفسیر این آیه گفته‌اند: «این [جمله] ابتدائی و آغازین است. ابن‌زید و ابن‌اسحاق می‌گوید: این جمله از خداوند صادر شده است [نه از ابراهیم] و با این بین ابراهیم و قومش قضاوت نمود[۱].
و زجاج می‌گوید: ابراهیم سوال کرد و خودش جواب داد[۲]. و از ابن مسعود روایت است که گفت: وقتی این آیه نازل شد صحابه گفتند: کدام یک از ما هست که ظلم نکرده است؟! آنگاه پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: ««إن الشِّرک لظلمٌ عظیمٌ» شرک ستم بزرگی است». و همچنین از ابوبکر صدیق روایت است که ایشان ظلم را به شرک تفسیر کرده است.[۳] پس مراد ، ایمن بودن از عذاب دائمی است. [و از عمر رضی الله عنه روایت است که ایشان آن را به گناه تفسیر کردند پس مراد از امنیت، ایمن بودن از هر عذاب است].
حسن و کلبی می‌گویند: (أولئک لهم الأمن) یعنی در آخرت آن‌ها ایمن هستند (وهم‌مهتدون) و در دنیا راهیافتگانند»[۴].
این نقل قول را به خاطر آن بیان کردم چون که شاهدی برای سخن شیخ الاسلام [ابن‌تیمیه] است که ذکر خواهد شد. و حدیثی را که ذکر کرده صحیح است؛ در صحیح [بخاری و صحیح مسلم]، مسند [احمد] و غیره روایت شده است[۵]. و در لفظی دیگر که احمد از عبدالله [بن مسعود] روایت می‌کند، گفت: وقتی این آیه نازل شد: ﴿ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ یَلۡبِسُوٓاْ إِیمَٰنَهُم بِظُلۡمٍ﴾ [الأنعام: ۸۲]. این بر اصحاب گران آمد، آنگاه گفتند: ای پیامبر خدا، کدام یک از ماست که برخود ستم نمی‌کند؟!
فرمود: منظور چیزی نیست که شما مراد می‌گیرید، مگر آن‌چه که بنده‌ی صالح خدا گفته است نشنیده‌اید: ﴿یَٰبُنَیَّ لَا تُشۡرِکۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّ ٱلشِّرۡکَ لَظُلۡمٌ عَظِیمٞ١٣﴾ [لقمان: ۱۳]. «ای پسر عزیزم! به الله شرک نورز؛ بی‌گمان شرک، ستم بزرگی است». منظور از ظلم در این آیه شرک است.[۶]
شیخ الاسلام [ابن تیمیه] می‌گوید: «آن‌چه بر آن‌ها گران آمد این بود که آنان گمان می‌کردند که ظلمی که در آیه ذکر شده منظور ظلم کردن بنده بر خودش می‌باشد و تنها کسانی در امان خواهند بود و هدایت یافته خواهند شد که برخود ستمی نکرده‌اند، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و سلم برای آن‌ها توضیح داد که شرک در کتاب خدا ظلم نامیده شده است و فقط کسانی راهیافته و در آخرت از عذاب ایمن خواهند بود که ایمانشان را با این ظلم نیامیخته‌اند. کسانی که ایمانشان را با این ظلم نیامیخته‌اند از برگزیدگان هستند؛ چنانکه در فرموده‌ی خداوند آمده:
﴿ثُمَّ أَوۡرَثۡنَا ٱلۡکِتَٰبَ ٱلَّذِینَ ٱصۡطَفَیۡنَا مِنۡ عِبَادِنَاۖ فَمِنۡهُمۡ ظَالِمٞ لِّنَفۡسِهِۦ﴾ [فاطر: ۳۲]. «و سپس آن دسته از بندگانمان را که برگزیدیم، وارث کتاب گردانیدیم؛ اما برخی از آنان(در حق خویش) ستمگرند».
و این آیه با مؤاخذه شدن شخصی که به نفسش ظلم کرده و توبه نکرده است، منافاتی ندارد، چنان که خداوند متعال می‌فرماید:
﴿فَمَن یَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّهٍ خَیۡرٗا یَرَهُۥ٧ وَمَن یَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّهٖ شَرّٗا یَرَهُۥ٨﴾ [الزلزله: ۷-۸]. «پس هرکس هم‌وزن ذره‌ای نیکی کند، آن را می‌بیند. و هرکس هم‌وزن ذره‌ای بدی کند، آن‌را می‌بیند». و ابوبکر رضی الله عنه در این مورد از پیامبر صلی الله علیه و سلم پرسید و گفت: ای رسول خدا! کدام یک از ما هست که بدی نکرده باشد؟! پیامبر فرمود: «آیا غمگین و ناراحت نمی‌شوی؟ آیا درد و رنج به تو نمی‌رسد؟ این همان چیزی است که با آن سزا داده می‌شوید[۷]».
پس پیامبر صلی الله علیه و سلم بیان فرموده است که مؤمنی که بعد از وفات به بهشت می‌رود، ممکن است که سزای گناهانش را در دنیا با مصیبت‌هایی که به او رسیده، دیده باشد. می‌گوید: هرکس از سه نوع ظلم یعنی ظلم شرک، ظلم بر بندگان و ظلم بر خودش با ارتکاب گناهانی پایین‌تر از شرک، سالم و به دور مانده باشد، از امنیت و هدایت کامل برخودار است و هرکسی که از ستم‌کردن به خودش سالم نمانده باشد از امنیت و هدایت مطلق برخودار است، یعنی حتماً همان‌طور که در آیه‌ای دیگر وعده داده شده وارد بهشت خواهد شد و خداوند او را به راه راستی که سرانجام به بهشت منتهی می‌گردد هدایت کرده است و به اندازه‌ای که به سبب ظلم برخودش در ایمان او کاستی آمده به همان اندازه از امنیت و هدایت او کاسته می‌شود. و این‌که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: «ظلم شرک است» به معنای آن نیست که هرکسی مرتکب شرک اکبر نشود از امنیت کامل و هدایت کامل برخوردار خواهد شد، چون احادیث زیادی و نصوص قرآن بیان می‌دارند که مرتکبین گناهان کبیره در معرض خطر و ترس هستند و از امنیت و هدایت کاملی که با آن به راه راست (صراط مستقیم) راهیاب می‌شوند؛ راه کسانی که خداوند به آن‌ها انعام کرده، برخوردار نخواهند بود، بلکه آن‌ها بر اصل هدایت و راهیاب شدن به این راه قرار دارند و اصل نعمت خداوند شامل حال آن‌هاست و قطعاً به بهشت خواهند رفت.
[۱]– ابن‌جریر (۷/۲۵۴-۲۵۵).
[۲]– نگا: معانی القرآن (۲/۲۶۹) و قرطبی در تفسیر قرطبی ش (۷/۳۰) می‌گوید: «ابن عباس می‌گوید: این قول ابراهیم است که می‌پرسد و جواب می‌دهد».
[۳]– فریابی، ابن أبی‌شیبه و حکیم ترمذی در نوادر الأصول و ابن‌جریر (۷/۲۵۶) و ابن منذر، ابوالشیخ و ابن مردویه چنان که در الدرالمنثور (۳/۳۰۸) آمده است، روایت کرده‌اند و حاکم در المستدرک (۲/۴۷۸) روایت کرده که صحیح می باشد و تفسیر ظلم به شرک از عمربن‌خطاب، أبی‌بن‌کعب، حذیفه، سلمان فارسی و ابن‌عباس روایت شده وروایت آن صحیح است و الله اعلم.
[۴]– به کتاب حنفی مفسر دست نیافتم.
[۵]– بخاری ش(۳۱۸۱) و مسلم ش(۱۲۴) و احمد در المسند (۱/۴۲۴،۴۴۴) و ابن جریر(۷/۲۵۶-۲۵۵) و حاکم در المستدرک (۲/۳۰۶) و غیره آن را روایت کرده‌اند.
[۶]– امام احمد در المسند ش (۱/۳۷۸) و سعید بن منصور در سنن خود (۵/۳۲) ش (۸۸۷) و ترمذی در سنن ش (۳۰۶۷) و نسائی در السنن الکبری ش (۶/۴۲۷) و ابن‌جریر در تفسیرش ش (۷/۲۵۶) و غیره آن را روایت کرده‌اند و سندش صحیح است.
[۷]– سنن سعیدبن‌منصور (۶۹۵-۶۹۷) و امام احمد در المسند (۱/۱۱) و مروزی در مسند أبی‌ابکر (۱۱۲-۱۱۱) و هناد در الزهد ش (۴۲۹) و دولابی در الکنی ش (۴۹) و حارث بن أبی‌أسامه در مسندش ش (۷۰۸) و ابن‌جریر در تفسیر ش (۵/۱۸۹) و ابویعلی در مسند ش (۹۸-۱۰۰) و ابن‌السُّنّی در عمل الیوم واللیله ش (۳۹۲) و ابن‌حبّان در صحیح ش (۲۹۱۰،۲۹۷۹) و حاکم در المستدرک (۳/۷۸) و بیهقی در السنن الکبری (۳/۳۷۳) و در شعب الایمان ش (۹۸۰۵) و ضیاء مقدسی در المختاره ش (۶۹-۷۰) و دیگران از طریق أبی‌بکربن أبی‌زهیر ثقفی از ابوبکر صدیق روایت کرده‌اند و ابوزهیر ناشناس است و ابوبکر را ندیده است. اما حدیث طرق و شواهدی دارد که با توجه به آن صحیح است. نگا: حاشیه‌ی محقق سنن سعید بن منصور (۴/۱۳۸۱-۱۳۹۲) و شواهدی برای معنایش: امام مسلم در صحیح خود به ش (۲۵۷۴) از ابوهریره حدیثی به همین معنا روایت کرده است؛ ابوهریره می‌گوید: وقتی این آیه نازل شد ﴿مَن یَعۡمَلۡ سُوٓءٗا یُجۡزَ بِهِۦ﴾ [النساء: ١٢٣] برای مسلمین دشوار آمد، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: «[درحدتوان] خود را به نیکی نزدیک کنید و درست عمل کنید، و بدانید هر مصیبتی که به مسلمان می‌رسد گناهانش را می‌زداید، حتی پیشامد ناگواری و یا خاری که به پایش فرو می‌رود کفاره‌ی گناهانش می‌شود.»