عدل و انصاف

خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبی‏ وَ یَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (نحل: ۹۰) «به راستی الله به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد و از فحشا و منکر و ستم نهی می‌کند و شما را پند می‌دهد؛ شاید متذکر شوید».

و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی‏ أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمیعاً بَصیراً» (نساء: ۵۸) «بی‌گمان الله به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبان آن‌ها باز گردانید. و هنگامی‌که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید، در حقیقت نیکو چیزی است که الله شما را به آن اندرز می‌دهد، بی‌گمان الله شنوای بیناست».

نمود عدل در میان بنده و پروردگارش، انجام اوامر و دوری از نواهی و در میان بنده و نفسش با افزایش عبادات و پرهیز از شبهات و شهوات و در میان بنده و دیگران در رعایت انصاف می باشد.[۱]

و در این مورد که خداوند متعال می فرماید: «وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»[۲] ابن تیمیه رحمه الله می گوید: «این آیه به سبب بغض و دشمنی صحابه با کفار نازل شد. و این همان دشمنی و عداوتی است که بدان امر شده است. بنابراین چون بغض و عداوتی که خداوند بدان امر کرده، صاحبش را از ظلم کردن بر دشمنش نهی می کند، پس این نهی در مورد دشمنی با یک مسلمان به دلیل تأویل و شبهه یا هوای نفس وی، چگونه خواهد بود؟ براستی مسلمان سزاوارتر است که در حق او ظلم نشود بلکه با وی به عدالت رفتار شود».[۳]

براستی دینی که خداوند متعال یکی از مقاصد آن را رهایی مردم از ظلم و جور ادیان به سوی عدل اسلام قرار داده است، باید پیروانش را آراسته به عدل و انصاف در مورد دوست و دشمن و مسلمان و کافر و موافق و مخالف کند.

رسول الله  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ: خَشْیَهُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَالْعَلَانِیَهِ، وَالْعَدْلُ فِی الْغَضَبِ وَالرِّضَا وَالْقَصْدُ فِی الْفَقْرِ وَالْغِنَى، ثَلَاثُ مُهْلِکَاتُ: هَوًى مُتَّبَعٌ، وَشُحٌّ مُطَاعٌ وَإِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ»:[۴] «سه امر نجات دهنده می باشند: ترس از خداوند در پنهان و آشکار، عدالت و دادگری در حالت خشم و خشنودی، میانه روی به هنگام فقر و ثروت؛ و سه امر هلاک کننده می باشد: هوی و هوس که از آن پیروی می شود، بخلی که از آن پیروی می شود و خودپسندی انسان».

و بخش مورد نظر ما در این بحث، آنجا است که می فرماید: «وَالْعَدْلُ فِی الْغَضَبِ وَالرِّضَا»: «عدالت در حال خشم و خشنودی»؛

 

 

[۱] – فتح الباری: ۱۰/۵۸۹- کتاب الادب، باب: ۵۶، شرح حدیث: ۶۰۶۳، ابن حجر آن را از قاضی ابوبکر بن العربی رحمه الله نقل می کند.

 

[۲] – (مائده: ۸) «دشمنی با گروهی شما را بر آن ندارد که عدالت نکنید؛ عدالت کنید که به پرهیزگاری نزدیک‌تر است».

[۳] – منهاج السنه النبویه: ۵/۱۲۷، تحقیق دکتر محمد رشاد سالم

[۴] – طبرانی، الاوسط؛ و آلبانی آن را در صحیح الجامع: ۳۰۴۵ حَسَن دانسته است.