شفقت و مهربانی

مردی پیش رسول الله صلى الله علیه و سلم آمد و ایشان را درحال بوسیدن نوه اش،حسن بن علی -رضی الله عنهما، دید.

مردتعجب کرده و گفت: بخدا سوگند، ای رسول خدا، من ده فرزند دارم، اما هرگز یکی از آنها را نبوسیده ام. پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم به او فرمود: (من لا یرْحم لا یرْحم) یعنی: ” کسی که رحم نکند مورد رحمت قرار نمی گیرد.”

*رسول خدا صلى الله علیه و سلم داستان مردی را که خداوند او را بخاطر آن آمرزیده بود که به سگی تشنه آب  داده بود، برایمان بیان میکند: (بینما رجل یمشی بطریق اشتد علیه العطش فوجد بئرًا فیها، فشرب، ثم خرج، فإذا کلب یلهث، یأکل الثرى من العطش، فقال الرجل لقد بلغ هذا الکلب من العطش مثل الذی کان بلغ بی، فنزل البئر فملأ خُفَّهُ (حذاءه) بالماء، ثم أمسکه بفیه (بفمه)، فسقى الکلب، فشَکَرَ اللهُ له، فَغَفَر له)

یعنی: “در اثنایی که مردی در راهی می رفت سخت تشنه شد، و چاهی را دید در آن فرو شد و آب آشامید، و بعد از آن بیرون شد، ناگهان سگی را دید که از شدت تشنگی زبان از کامش برآمده بود، از تشنگی خاک را می خورد. با خود گفت: این سگ هم مثل من تشنه شده، پس به چاه درآمده کفش خود را پر آب کرده آنرا به دهان خود گرفت، از چاه بالا آمده و سگ را سیراب کرد، خداوند مزد این عمل را داد و او را آمرزید. گفتند: یا رسول الله، آیا در کمک کردن به چارپایان پاداش داده می شود؟
آن حضرت صلی الله علیه و سلم: (فی کل ذات کبد رطبه أجر (یقصد أن فی سقی کل کائن حی ثوابًا) [بخاری] یعنی: “در هر جگر تازه ای پاداش است.(منظور آنست که سیراب نمودن هر موجود زنده ای دارای ثواب می باشد.) ”

* شفقت و مهربانی به چه معنی است؟

منظور از رحمت و مهربانی، شفقت و دلسوزی و بخشش است. مسلمان دلی مهربان داشته و به داد ستمدیدگان می رسد. سزاوار است انسان مسلمان در نیکوکاری پیشقدم بوده و به نیازمندان کمک نماید، دلسوز فقرا و نیازمندان باشد و اشکهای یتیمان را پاک کرده، به آنان نیکی کرده و شادی وارد قلب های آنان نماید.

شاعر میگوید :
«ای پسرم بر همگان رحم کن و کس را
جز به نگاه لطف و محبت منگر
حرمت بزرگان بدار و مهر با کوچکتران ورز
وانگه در همه خلق حق آفریدگار پاس دار»

ارحم بُنَی جمـیــع الخـلـق کُلَّـهُـمُ
وانْظُرْ إلیهــم بعین اللُّطْفِ والشَّفَقَهْ

وَقِّــرْ کبیـرَهم وارحم صغیـرهــم
ثم ارْعَ فی کل خَلْق حقَّ مَنْ خَلَـقَـهْ

رحمت خداوند:

خداوند متعال می فرماید: {کتب ربکم على نفسه الرحمه} [انعام: ۵۴] یعنی: “پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر کرده.” همچنین می فرماید: {فالله خیر حافظ وهو أرحم الراحمین} [یوسف: ۶۴] یعنی: “پس خدا بهترین نگهبان است و اوست مهربانترین مهربانان.”

ما همگی پیوسته در آغاز کارهایمان تکرار میکنیم: (بسم الله الرحمن الرحیم) و پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده اند: (لما خلق الله الخلق کتب عنده فوق عرشه: إن رحمتی سبقت غضبی) [متفق علیه] یعنی: ” هنگامی که خداوند مخلوقات را آفرید، در کتابی نوشت، آن کتاب بالای عرش نزد او وجود دارد: هر آیینه رحمتم بر غضبم سبقت نموده است.”

رحمت خداوند سبحان گسترده است و کسی جز خود او کرانی برای آن نمی شناسد و خداوند می فرماید: {ورحمتی وسعت کل شیء فسأکتبها للذین یتقون} [اعراف: ۱۵۶] یعنی: ” و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودى آن را براى کسانى که پرهیزگارى مى‏کنند مقرر مى‏دارم.”
از پیامبر صلى الله علیه و سلم نقل شده است که: (جعل الله الرحمه مائه جزءٍ، فأمسک تسعه وتسعین، وأنزل فی الأرض جزءًا واحدًا، فمن ذلک الجزء تتراحم الخلائق؛ حتى ترفع الدابه حافرها عن ولدها خشیه أن تصیبه) [متفق علیه] یعنی: “خداوند رحمت را صد جزء نموده، که نود و نه جزء را نزد خود نگهداشته و یکی را در زمین فرستاده. پس بدلیل همین جزء مخلوقات با همدیگر رحم می کنند، حتی که چارپا قدم خود را از فرزندش برمی دارد از ترس اینکه مبادا به او ضرری رسد.”

رحمت و مهربانی رسول خدا صلی الله علیه و سلم:

مهربانی ودلسوزی از بارزترین اخلاق نبی اکرم صلی الله علیه و سلم است، و خداوند در قرآن کریم از عطوفت پیامبر تعریف کرده و می فرماید: {لقد جاءکم رسول من أنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رءوف رحیم} [توبه: ۱۲۸] یعنی: ” قطعا براى شما پیامبرى از خودتان آمد که بر او دشوار است‏شما در رنج بیفتید به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.”

همچنین خداوند متعال در مورد حضرت محمد صلی الله علیه و سلم می فرماید: {و ما أرسلناک إلا رحمه للعاملین} [انبیاء: ۱۰۷] یعنی: ” و تو را جز رحمتى براى جهانیان نفرستادیم.” و می فرماید: {فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظًا غلیظ القلب لانفضوا من حولک} [آل عمران: ۱۵۹] یعنی: ” پس به [برکت] رحمت الهى با آنان نرمخو [و پرمهر] شدى و اگر تندخو و سختدل بودى قطعا از پیرامون تو پراکنده مى‏شدند…”

* حضرت عایشه رضی الله عنها درمورد مهربانی پیامبر اکرم بیان میکند و می فرماید: (ما ضرب رسول الله صلى الله علیه وسلم بیده خادمًا له قط ولا امرأه) [أحمد] یعنی: “رسول خدا صلی الله علیه و سلم هرگز دستش را برای زدن غلام و یا یکی از زنان بلند نکرد.”

رسول خدا به هنگام وفات پسرش ابراهیم او را بوسیده و چشمانش آن حضرت صلی الله علیه و سلم اشکبار گردید؛ عبدالرحمن بن عوف با تعجب پرسید: شما هم یا رسول الله؟! رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: (یابن عوف، إنها رحمه، إن العین تدمع، والقلب یحزن، ولا نقول إلا ما یرضی ربنا، و إنا بفراقک یا إبراهیم لمحزونون) [بخاری] یعنی: ” ای پسر عوف! هر آئینه این رحمت است و باز اشک ریخت و فرمود: همانا چشم اشک می ریزد و دل اندوهگین می شود ونمی گوئیم، مگر آنچه که پروردگار ما را راضی می سازد و همانا به فراق تو ای ابراهیم ما غمگینیم.”

پیامبر اکرم صلى الله علیه و سلم در نماز بود و خواست که نماز را طولانی کند، وقتی که صدای گریه کودکی را شنید به شفقت و دلسوزی نسبت به کودک و مادرش نماز را سرعت بخشید. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: (إنی لأدخل فی الصلاه، فأرید إطالتها، فأسمع بکاء الصبی فأتجوَّز لما أعلم من شده وَجْدِ (حزن) أمه من بکائه) [متفق علیه] یعنی: ” چون به نماز برمی خیزم و می خواهم که درازش کنم، ناگهان گریه ی بچه را می شنوم و در نمازم تخفیف می آورم، از ترس اینکه مبادا بر مادرش سختی آورم.”

مهربانی و شفقت با همنوعان:

رسول خدا صلی الله وعلیه وسلم فرمود: (ارحم من فی الأرض، یرحَمْک من فی السماء) [طبرانی و حاکم] یعنی: “با زمینیان مهربان باش تا آنکس که در آسمان است با تو مهربانی ورزد.”

همچنین پیامبر گرامی صلی الله وعلیه و سلم فرمودند: (مثل المؤمنین فی توادهم وتراحمهم وتعاطفهم؛ مثل الجسد؛ إذا اشتکى منه عضو، تداعى له سائر الجسد بالسهر والحمى) [مسلم] یعنی: “مثل مسلمانها در محبت و رحمت و مهربانی شان به همدیگر مانند یک جسد است، که هرگاه عضوی از آن بدرد آید، دیگر اعضای جسد در تب و بیدار خوابی با آن همراهی می کنند.”
فرد مسلمان در تمام کارهایش با مهر و عطوفت عمل می کند؛ برادرش را در آنچه ناتوان از انجام آن است یاری می دهد، دست نابینا را در راه برای دوری از خطر می گیرد. به خدمتکاران با مهربانی رفتار می کند؛ با نیکی کردن در حق وی و برخورد جوانمردانه با او. نسبت به والدین خود با رحمت و عطوفت رفتار می نماید؛ با اطاعت از آنان و نیکی با آنان و احسان و باری از دوش آنان بردارد.

فرد مسلمان به خویش رحم نموده و با نفس خویش مهربان است؛ با پرهیز از آنچه که در دنیا و آخرت به زیان می رساند و دوری از گناهان و نزدیک شدن به خداوند به وسیله عبادات و طاعات، و با خود بواسطه ی تحمیل چیزی که در توان او نیست بر نفس خویش بی رحمی روا ندارد و از هرآنچه به جسم او آسیب می رساند، مانند بیماری و … اجتناب کرده و جسم خود را با کشیدن سیگار یا مواد مخدر…و غیره آزار ندهد.

فرد مسلمان به حیوانات نیز رحم می کند و مهربانی او شامل همه ی مخلوقات از جمله حیوانات می شود.

عداوت و سنگدلی:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم از کینه و سنگدلی برحذر داشته و کسی را که به دیگران رحم نمی کند را بدبخت و شقی شمرده و می فرماید: (لا تُنْزَعُ الرحمهُ إلا من شَقِی)
[ابوداود و ترمذی] یعنی: “رحم و مهربانی جز از انسان شقی و نگون بخت دورساخته نمی شود.” و نیز: (لا یرحم اللهُ من لا یرحم الناس) [متفق علیه] یعنی: ” کسی که به مردم رحم نکند، خدا بر او رحم نمی کند.”

رسول خدا صلی الله علیه و سلم ما را از عاقبت زنی آگاه نموده که به علت سنگدلی و بدرفتاری با گربه ای وارد آتش شده و فرموده اند: (دخلت امرأه النار فی هره (قطه) ربطتها، فلم تطعمها، ولم تدعْها تأکل من خشاش الأرض (دوابها کالفئران والحشرات)) [متفق علیه] یعنی: ” عذاب کرده شد زنی در برابر گربه ایکه آن را زندانی نموده و نه طعامش و نه سیرابش کرد و نه گذاشت که از حشرات و گزندگان زمین بخورد، تا اینکه مرد و در آن به دوزخ داخل شد.”

این زن رحم و عطوفت از قلبش رخت بربسته و زن به خاطر  آنکه گربه بیچاره و فاقد توان و قدرتی را عذاب داده بود.

لیکن انسان مسلمان بشدت از سنگدلی بدور است و اخلاق او چنان نیست که گرسنگان را دیده و با وجود توان اینکار آنان را غذا نداده یا ستمدیده ای را ببیند و به دادش نرسد حال آنکه او قادر به کمک باشد. یا یتیمی را دیده و نسبت به او دلسوز نبوده و او را شاد نسازد؛ زیرا می داند انسانی که چنین صفاتی را دارا باشد بدبخت و محروم خواهد بود.

مترجم: مسعود