نوع دوم از شرک، شرک اصغر میباشد و آن هر آنچه که به سوی شرک اکبر و وسیلهای برای افتادن در آن باشد را شامل میگردد یا آنچه را در نصوص به شرک نامگذاری شده اما به حد شرک اکبر نمیرسد و در قالب عمل و گفتار واقع میشود. و حکم آن به مانند حکم کسی که مرتکب گناه کبیره میشود در مشیت و اراده خداوند است. و مثال برای آن عبارتند از:
أ. ریای اندک: و دلیل برای آن روایت امام احمد و دیگران از پیامبر صلی الله علیه و سلم است که میفرماید: «إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ قَالُوا وَمَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الرِّیَاءُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ إِذَا جُزِیَ النَّاسُ بِأَعْمَالِهِمْ اذْهَبُوا إِلَى الَّذِینَ کُنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی الدُّنْیَا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمْ جَزَاءً»[۱] «بیشترین چیزی که بر شما از آن میترسم شرک اصغر است. گفتند: ای رسول خدا شرک اصغر چیست؟ فرمودند: ریا. الله تعالی روز قیامت هنگامی که مردم را با اعمالشان پاداش میدهد میگوید: بروید به سوی کسانی که در دنیا برای آنها ریا کردهاید بنگرید آیا نزد آنها پاداش و جزایی میبینید؟»
ب. این سخن که آنچه خدا و تو بخواهید. ابوداود در سننش از پیامبر صلی الله علیه و سلم روایت میکند که فرمود: «لَا تَقُولُوا مَا شَاءَ اللَّهُ وَشَاءَ فُلَانٌ وَلَکِنْ قُولُوا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ شَاءَ فُلَانٌ»[۲] «نگویید آنچه خداوند و فلانی بخواهد بلکه بگویید آنچه خداوند بخواهد سپس فلانی بخواهد».
ج. این سخن که «لولا الله وفلان» «اگر خداوند و فلانی نبودند». یا این سخن «لولا البط لأتانا اللصوص» «اگر مرغابی نبود دزدها میآمدند» و نمونههایی مانند آن. ابن ابی حاتم در تفسیر آن از ابن عباسم در مورد معنی این فرموده خداوند ﴿فَلَا تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٢٢﴾ روایت میکند که گفت: «الأنداد هو الشرک أخفى من دبیب النمل على صفاه سوداء فی ظلمه اللیل، وهو أن تقول: والله وحیاتک یا فلانه وحیاتی، وتقول: لولا کلیبه هذا لأتانا اللصوص، ولولا البط فی الدار لأتى اللصوص، وقول الرجل لأصحابه: ما شاء الله وشئت، وقول الرجل: لولا الله وفلان، لا تجعل فیها فلانا، هذا کله به شرک»[۳] «انداد یعنی شرک. و انداد گرفتن از راه رفتن مورچهای در شب تاریکی بر روی سنگ صاف و سیاهی مخفیتر است. مثل اینکه بگویی: قسم به خدا و حیات تو یا قسم به خدا و فلانی و یا قسم به حیاتم. و بگویی: اگر این سگ نبود یا اینکه اگر مرغابی داخل خانه نبود دزدها میآمدند یا مثل اینکه بگوید: هرچه خدا و تو بخواهید و یا اینکه اگر خدا و فلانی نبود چنین و چنان میشد اسم فلانی را همراه اسم خداوند بکار نگیر چون همه اینها شرک به الله تعالی میباشند».
[۱] مسند أحمد (۵ / ۴۲۸)، قال المنذری إسناده جید، الترغیب والترهیب (۱ / ۴۸)، وقال الهیثمی رجاله رجال الصحیح، مجمع (۱ / ۱۰۲).
[۲] سنن أبی داود برقم (۴۹۸۰)، قال الذهبی فی مختصر البیهقی (۱ / ۱۴۰ / ۲) إسناده صالح.
[۳] تفسیر ابن أبی حاتم (۱ / ۶۲).