شبهاتی حول عذاب قبر

قبر در اعتقاد مسلمانان یا باغی از باغهای بهشت و یا گودالی از گودالهای جهنم است که خداوند متعال آن را برزخ بین دو زندگی قرار داده که بین آن دو زندگی فاصله می اندازد و آن شبیه ایستگاه انتظار است. مادامیکه عمر انسانها در حیات زندگیشان پایان یافته باشد در قبر عذاب یا نعمت داده می شوند و تا زمانیکه تماماً به سوی قیامت منتقل می شوند در آن متوقف می مانند جای که محسن بر احسانش و گناهکار بر گناهش جزا داده می شود.
و این مرحله(قبر) غیبی و نهان است؛ عقلها آن را درک نمی کنند و قابل حس نیست؛ مرده از آن خارج نمی شود تا آنچه را دیده برایمان بازگو کند و زنده به سوی اهل قبور نمی رود تا از حالشان باخبر شود. پس پنهانی این مرحله از همه جوانب بر آن سایه افکنده است. راهی برای شناخت و آگاهی از حقیقت آن جز از طریق کتاب خدا و سنت رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ وجود ندارد مگر اینکه انسان بخواهد آن نصوص را نادیده بگیرد و با نصوص به مخالفت بپردازد و عقل و حس را ملاک تشخیص قرار دهد.
اظهار نظر در این مجادله بی دلیل است زیرا بیان عذاب قبر و نعمت های آن حقیقتی است که شرع آن را به وسیله نصوص اثبات می کند و این چیزی است که عقلها نمی توانند با آن معارضه و حس ها آن را انکار کنند.
به این مناسبت ما در اینجا جملاتی از کتاب و سنت که حقیقت عذاب و نعمتهای قبر را ثابت می کند را ذکر می کنیم و آن مسئله از جمله ثابت شده های دین ما هستند و از جمله لوازم ایمان به غیب می باشد.
دلایلی از کتاب و سنت بر عذاب قبر و نعمتهای آن
الله تعالی می فرماید:*النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ*[۱] «آتش هر صبح و شامگاهی بر آنها عرضه می شود و روز قیامت نیز گفته می شود آل فرعون را به شدیدترین عذابها داخل کنید.» عرضه داشتن آتش در اینجا نوعی از عذاب است و آن بدون شک قبل از روز قیامت می باشد؛ زیرا الله تعالی می فرماید:*وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ* «و روز قیامت نیز گفته می شود آل فرعون را به شدیدترین عذابها داخل کنید.» و این بر عذاب قبر دلالت می نماید و معنی این آیه را حدیثی که بخاری و مسلم از ابن عمر روایت می کنند، تأیید می کند آنجا که می فرماید:**إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا مَاتَ عُرِضَ عَلَیْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَدَاهِ وَالْعَشِیِّ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ فَمِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَإِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنْ أَهْلِ النَّارِ یُقَالُ هَذَا مَقْعَدُکَ حَتَّى یَبْعَثَکَ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ** (هرگاه یکی از شما بمیرد جایگاهش را شب و روز به او نشان دهند؛ اگر از اهل بهشت باشد جایش را در بهشت به او می نمایانند و اگر از اهل آتش باشد جایش را در آتش بر او عرضه می دارند به او گفته می شود این جایگاه توست تا اینکه خداوند در روز قیامت به سوی آن تو را زنده می کند.) همچنین از دلایل اثبات عذاب قبر این آیه الله تعالی می باشد که می فرماید:*فَذَرْهُمْ حَتَّى یُلَاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ (۴۵) یَوْمَ لَا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا وَلَا هُمْ یُنْصَرُونَ (۴۶) وَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذَلِکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ*[۲] «ایشان را به حال خود واگذار تا ملاقات کنند روزی را که در آن بیهوش می شوند روزی که مکر و کیدشان کارساز نیست و یاری داده نمی شوند و برای کسانی که ظلم کردند عذاب دیگری نیز وجود دارد ولی بیشترشان نمی دانند.» طبری در تفسیر این آیه*وَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذَلِکَ* [از ابن عباس نقل می کند که گفت: منظور عذاب قبر پیش از عذاب قیامت است.] و همچنین الله تعالی می فرماید:*وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِکَهُ بَاسِطُو أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنْتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ*[۳] «و اگر ظالمان را در هنگام شداید مرگ می دیدی که ملائکه دستهایشان را گشوده اند و می گویند: نفسهایتان را خارج کنید و به خاطر آنچه به ناحق بر خدا بستید و از آیات او استکبار نمودید امروز به عذاب خوار کننده جزا داده می شوید.» قول و سخن ملائکه عذاب که*الْیَوْمَ* می گوید بر زمان حاضر دلالت می کند و آن بدون شک قبل از روز قیامت است که دلالت می کند بر اینکه کافران قبل از زنده شدن و حساب و کتاب عذاب می شوند. اینها بعضی از آیاتی بودند که بر عذاب قبر دلالت می نمودند و احادیث در این زمینه بسیارند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
از زید بن ثابت _ رضی الله عنه _ روایت است که که گفت: یکبار همراه پیامبر _صلی الله علیه و سلم _  در محوطه ای که متعلق به بنی نجار بود قرار داشتیم رسول خدا بر استر خویش سوار بود؛ ما هم همراه ایشان بودیم در آن نزدیکی با تعدادی گور روبه رو شدیم. پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ گفت:**مَنْ یَعْرِفُ أَصْحَابَ هَذِهِ الْأَقْبُرِ؟ فَقَالَ رَجُلٌ أَنَا. قَالَ فَمَتَى مَاتَ هَؤُلَاءِ؟ قَالَ مَاتُوا فِی الْإِشْرَاکِ. فَقَالَ إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّهَ تُبْتَلَى فِی قُبُورِهَا فَلَوْلَا أَنْ لَا تَدَافَنُوا لَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُسْمِعَکُمْ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ الَّذِی أَسْمَعُ مِنْهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ النَّارِ. قَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ النَّارِ. فَقَالَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ قَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ**[۴] (چه کسی یاران این قبرها را می شناسد؟ مردی گفت: من. پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ فرمود: آنها چه وقت مردند؟ گفت: در دوران شرک مردند. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ فرمود: همانا این امت در قبرهایشان امتحان و آزمایش می شوند. اگر ترس از دفن نکردن مرده هایتان نبود از خدا می خواستم که عذاب قبر را بشنوید همانطور که من می شنوم سپس صورتش را به ما کرد و گفت: از عذاب آتش به خدا پناه ببرید. گفتند: از عذاب آتش به خدا پناه می بریم پس گفت: از عذاب قبر به خدا پناه ببرید. گفتند: از عذاب قبر به خدا پناه می بریم.)
از عائشه _ رضی الله عنها _ روایت است که گفت:**دَخَلَتْ عَلَیَّ عَجُوزَانِ مِنْ عُجُزِ یَهُودِ الْمَدِینَهِ فَقَالَتَا إِنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ یُعَذَّبُونَ فِی قُبُورِهِمْ، قَالَتْ فَکَذَّبْتُهُمَا وَلَمْ أُنْعِمْ أَنْ أُصَدِّقَهُمَا فَخَرَجَتَا وَدَخَلَ عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عَجُوزَیْنِ مِنْ عُجُزِ یَهُودِ الْمَدِینَهِ دَخَلَتَا عَلَیَّ فَزَعَمَتَا أَنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ یُعَذَّبُونَ فِی قُبُورِهِمْ فَقَالَ صَدَقَتَا إِنَّهُمْ یُعَذَّبُونَ عَذَابًا تَسْمَعُهُ الْبَهَائِمُ قَالَتْ فَمَا رَأَیْتُهُ بَعْدُ فِی صَلَاهٍ إِلَّا یَتَعَوَّذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ**[۵] (دو پیرزن از یهودیان مدینه بر من وارد شدند. گفتند: همانا اهل قبور در قبرهایشان عذاب داده می شوند. من آنها را تکذیب کردم و از درستی آن بی اطلاع بودم. آنها خارج شدند و رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ بر من وارد شد. به او گفتم: ای رسول خدا: دو زن پیر از یهودیان مدینه پیش من آمدند و گمان می کردند که اهل قبور در قبرهایشان عذاب داده می شوند. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ فرمود: راست گفتند. براستی ایشان عذاب داده می شوند عذابی که حیوانات آن را می شنوند. عائشه _ رضی الله عنها _ گفت:از آن هنگام به بعد ندیدم که رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ نماز بخواند مگر اینکه از عذاب قبر به خدا پناه می برد.)
**عَنْ أَبِی هُرَیْرَهَ عَنْ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ کَانَ یَتَعَوَّذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَعَذَابِ جَهَنَّمَ وَفِتْنَهِ الدَّجَّالِ**[۶] (از ابوهریره _ رضی الله عنه _ روایت است که پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ از عذاب قبر و عذاب جهنم و فتنه دجال به خدا پناه می برد.)
از ابن عباس _ رضی الله عنهما _ روایت است که: پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ بر دو قبر گذشت؛ فرمودند:**إِنَّهُمَا لَیُعَذَّبَانِ وَمَا یُعَذَّبَانِ فِی کَبِیرٍ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَکَانَ لَا یَسْتَتِرُ مِنْ الْبَوْلِ وَأَمَّا الْآخَرُ فَکَانَ یَمْشِی بِالنَّمِیمَهِ**[۷] (این دو عذاب می شوند و عذابشان به خاطر چیز بزرگی نیست، یکی از ایشان خود را از ادرار پرهیز نمی نمود و دیگری در بین مردم سخن چینی می کرد.)
در حدیث طولانی براء بن عازب _ رضی الله عنه _ این چنین آمده: روح بنده مؤمن به زمین برمی گردد. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ فرمود:**قَالَ فَتُعَادُ رُوحُهُ فِی جَسَدِهِ فَیَأْتِیهِ مَلَکَانِ فَیُجْلِسَانِهِ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ فَیَقُولُ رَبِّیَ اللَّهُ فَیَقُولَانِ لَهُ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ دِینِیَ الْإِسْلَامُ فَیَقُولَانِ لَهُ مَا هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی بُعِثَ فِیکُمْ فَیَقُولُ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَیَقُولَانِ لَهُ وَمَا عِلْمُکَ فَیَقُولُ قَرَأْتُ کِتَابَ اللَّهِ فَآمَنْتُ بِهِ وَصَدَّقْتُ فَیُنَادِی مُنَادٍ فِی السَّمَاءِ أَنْ صَدَقَ عَبْدِی فَأَفْرِشُوهُ مِنْ الْجَنَّهِ وَأَلْبِسُوهُ مِنْ الْجَنَّهِ وَافْتَحُوا لَهُ بَابًا إِلَى الْجَنَّهِ قَالَ فَیَأْتِیهِ مِنْ رَوْحِهَا وَطِیبِهَا وَیُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ ..**[۸] (روح در جسدش قرار می گیرد. دو ملائکه پیش او می آیند و او را می نشانند. به او می گویند: پروردگارت کیست؟ می گوید: پروردگار من الله است. به او می گویند: دینت چیست؟ می گوید: دین من اسلام است. به او می گویند: مردی که برای شما فرستاده شده، کیست؟ می گوید: او رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ است. به او می گویند: چه می دانید؟ می گوید: کتاب خدا را خواندم و به آن ایمان آوردم و تصدیقش نمودم. منادیی از آسمان ندا می دهد: بنده ام راست می گوید. بهشت را برایش بگسترانید و از لباس بهشتیان به او بپوشانید و دری را به سوی بهشت برایش باز کنید. گفت: آنگاه بوی خوش بهشت به او می رسد و قبرش وسیع می گردد تا آنجا که چشم کار می کند…)
علامه ابن عز حنفی در شرح طحاویه می گوید: [به تحقیق اخباری که از رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ در باره اثبات عذاب قبر و نعمتهای آن و سؤال دو ملائکه روایت شده به تواتر رسیده است_ برای کسی که اهل قبول حق باشد_ . واجب است به آن اعتقاد و ایمان داشته باشیم و نسبت به کیفیت آن سخن نگوییم زیرا عقل برای درک موجود بودن آن نیاز به کیفیتش ندارد؛ چون دانستن آن به او واگذار نشده است.] ابوالحسن اشعری در ابانه می گوید:[بر آن_ یعنی عذاب قبر و نعمتهای آن_ اجماع صحابه و تابعین _ رضی الله عنهم _ وجود دارد.] شیخ الاسلام ابن تیمیه و دیگران نیز اجماع را بکار برده اند.
شبهات کسانی که عذاب قبر را انکار می کنند و رد بر آنها
از جمله آنچه که انکار کنندگان عذاب و نعمتهای قبر به آن استناد می کنند سخن الله عزوجل است که می فرماید:*لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَهَ الْأُولَى*[۹] «در آن جز مرگ اولی مرگی را نخواهند چشید.» می گویند: اگر در قبرشان زنده می شدند یک بار در دنیا و بار دیگر در برزخ مرگ را می چشیدند.
و بر انکار خویش به قول الله تعالی نیز استناد می کنند*وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ*[۱۰] «و تو نمی توانی کسانی را که در قبر هستند شنوا گردانی.» می گویند: هدف آیه تشبیه کردن کافران به اهل قبور در نشنیدن است؛ اگر مرده در قبرش زنده بود یا احساس می کرد خداوند آنها را به مرده تشبیه نمی کرد.
اما از جهت عقلی می گویند: ما شخصی را می بینیم که به صلیب کشیده شده و در این حالت می ماند تا اینکه اجزای بدنش از بین می رود. ما در آن هیچ علامت حیاتی که نشان دهنده عذاب یا نعمت باشد، نمی بینیم. مردی در آتش می سوزد و گوشتش تکه تکه می گردد اما ما اثری از عذاب یا نعمت نمی بینیم.
در جواب شبهه اول می گوییم: ایمان به زنده بودن مردگان در قبر مقتضی این نیست که باید حیات برزخشان با حیات دنیا یکی باشد، بلکه آن حیاتی مخصوص به خود دارد که الله سبحانه آن را برای ایشان مقدر کرده است. و لازم نیست امواتی که عذاب یا نعمت داده می شوند همچنانکه منکران می گویند بار دیگر بمیرند زیرا حیات آن دو(برزخ و دنیا) با هم مساوی نیست و هر کدام حیات مخصوص به خود را دارند.
منشأ اشتباه نزد انکار کنندگان عذاب قبر این است که گمان می کنند مرده به طور کلی از بین رفته و چیزی احساس نمی کند و این چیزی است که نصوص شرعی از کتاب و سنت آن را رد می نماید. در ضمن این آیه در سیاق شکرگزاری بر اهل بهشت است که در آن جاودانند؛ دیگر مرگی را نمی چشند جز آنچه بار اول در حیات اولی چشیدند. در آیه سخنی از عذاب و یا نعمتهای قبر نشده و آیه بحثی در باره آن ننموده است پس استدلال به آن قرار دادن چیزی در جایی است که به آن تعلق ندارد.
اما در جواب شبهه دوم باید گفت:آیه در صدد تشبیه کردن حال کافران به اهل قبور از این جهت که شنیدن موعظه و آیه نفعی به حالشان ندارد، می باشد. پس آیه شنیدن را نفی نمی کند بلکه بهره مند شدن از شنیدن را نفی می کند. زیرا کافران که مراد آیه آنها هستند به مردگان تشبیه شده اند بدون شک آیات را می شنوند ولی به وسیله آن بهره ای نمی برند.
این رد استدلالهایی بود که به وسیله نصوص بر انکار عذاب یا نعمت های قبر استناد می کردند.
اما استدلالهایشان به عقل و حس از جهاتی قابل رد است:
۱٫    الله تعالی دانستن آنچه که برای میت اتفاق می افتد را بر ما پوشانیده است تا دفن مردگان را ترک نکنیم. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ می فرماید:**إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّهَ تُبْتَلَى فِی قُبُورِهَا فَلَوْلَا أَنْ لَا تَدَافَنُوا لَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُسْمِعَکُمْ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ**[۱۱] (همانا این امت در قبرهایشان امتحان و آزمایش می شوند. اگر ترس از دفن نکردن مرده هایتان نبود از خدا می خواستم که عذاب قبر را بشنوید.)
۲٫    اینکه ما عذاب یا نعمت مرده را نمی بینیم به معنی عدم وجود آن نیست. خداوند دارای قدرت نامحدود می باشد و قادر است مرده ای را که سوخته یا جسدش خورده شده عذاب یا نعمت دهد و هیچ چیزی نمی تواند خداوند را درمانده کند و او بر هر چیزی قادر است.
۳٫    ما امروز انواع مختلف راههای مجازات را می دانیم که بر جسم اثری ندارند مانند برق گرفتگی یا عذاب روحی و آن انواعی از عذاب هستند که چه بسا شدت و سختی آن از زخم و آثاری که در جسم به وجود می آورد، بیشتر باشد.
۴٫    ایمان به غیب از اصول ایمان ماست که عذاب قبر نیز از آن جمله می باشد. انکار عذاب و نعمتهای قبر به خاطر اینکه آن را نمی بینیم و یا احساس نمی کنیم دری را به سوی انکار ایمان به غیب باز می کند. ملائکه نگهبان احوال ما هستند و حسنات و گناهان ما را می نویسند در حالیکه ما آنها را نمی بینیم اما با این حال به آن ایمان داریم همچنین جنها نیز جزو امورات غیب هستند که ما آنها را نمی بینیم. آیا ندیدن ما می تواند دلیلی برای انکار امورات غیبی باشد؟
با این دلایل آشکار گردید کسی که عذاب و نعمتهای قبر را انکار می کند جز از وهم و خیال خویش تبعیت نمی نماید و دلایل کتاب و سنت بر اثبات و درست بودن آن کافی است. و الله اعلم.

و صل الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه وسلم

[۱]  غافر ۴۶
[۲] طور ۴۵- ۴۷
[۳] انعام ۹۳
[۴] رواه مسلم
[۵] رواه مسلم
[۶] رواه مسلم
[۷] متفق علیه
[۸] رواه احمد
[۹] دخان ۵۶
[۱۰] فاطر ۲۲
[۱۱] رواه مسلم