وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
اسلام دین علم و معرفت و نخستین آیات آن پیامبر گرامی «صلی الله علیه و آله وسلم» را به خواندن فرمان میدهد. این فرمان انسان را بسوی اهدافی روشن و آینده‌ی روشن تر از آن نوید میدهد. اسلام از نخستین روز طلوع مبارکش خواسته که اعمال و حرکات انسان را معیاری و ضابطه مند بسازد و او را متوجه اهدافی روشن کند. از این روی برای انسانها قالبهای عبادت و بندگی را معین داشته و مسیر تقرب و نزدیک شدن به پروردگار را روشن نموده است، طوریکه برای هیچ کس مجال آن را باقی نگذاشته تا اعمالی را برای مردم مقرر و عبادت بنامد.
ناگفته نماند که در اسلام هر عملی که بتوان آنرا عبادت نامید ناگزیر باید ریشه در قرآن کریم و سنت صحیح رسول الله «صلی الله علیه و آله وسلم» داشته و چارچوب (چوکات) آنرا شریعت معین کرده باشد، در غیر این صورت ما نمیتوانیم اعمال بدون سند و ریشه را عبادت بنامیم و از آن انتظار اجر و پاداش داشته باشیم.
بعد از این مقدمه کوچک باید خاطر نشان ساخت که زیارت قبور بعنوان یک سنت اسلامی که در این نوشته مورد بحث می باشد، لازم است که آنرا با رهنمودهای اسلامی معیاری بسازیم و ضابطه هایی(چوکاتی) را که اسلام برای آن تعیین نموده است مشخص و اهداف آنرا روشن نمائیم تا نشود، که ناآگاهانه تحت پوشش عبادت، در لجنزار فتنه و گمراهی فرو رویم!
نخست لازم است که در روشنائی رهنمود های رسول الله «صلی الله علیه و آله وسلم» هدف از زیارت قبور را بعنوان یک سنت مشخص داشته و در نهایت، آداب زیارت قبور را از نظر اسلامی برشمرده تا باشد که جامعه اسلامی در پرتو رهنمود های نبوی «صلی الله علیه و آله وسلم» از همه انحرافهایی که در این زمینه بوجود آمده است در امان باشند.
هدف از زیارت قبور و حکمت آن:
در این بخش ابتدا احادیثی را از رسول الله «صلی الله علیه و آله وسلم» پیشکش حضور شما عزیزان نموده و از خلال بررسی این رهنمودهای گهربار اهداف این سنت نبوی را از خود ایشان جویا می شویم:
پند و عبرت:
یکی از اهداف مهم و عمده زیارت قبور پندگرفتن از سرنوشت گذشتگان است. اندیشیدن برحال انسانها که روزی، نیرو و جوانی داشتند، قدر و مقام و خانه و خانوده داشتند…. و حالا باهمه آرزوها و آرمانهای طولانی، اسیر خاک شدند، انسان را باید بخود مشغول کند و روزگار ایشان آموزگارما گردد. از همین رهگذراست که رسول الله «صلی الله علیه و آله وسلم» می فرمایند: «إنى نهیتکم عن زیاره‌ی القبور فزوروها فإن فیها عبره‌ی» (أحمد عن أبى سعید) [المناوى]أخرجه أحمد (۳/۳۸ ، رقم ۱۱۳۴۷) ، قال الهیثمى (۳/۵۸) : رجاله رجال الصحیح . وأخرجه أیضًا : الحاکم (۱/۵۳۰ ، رقم ۱۳۸۶) ، وعبد بن حمید (ص ۳۰۳ ، رقم ۹۸۵) .أخرجه الدیلمى (۲/۲۹۴ ، رقم ۳۳۴۱)
من شما را از زیارت قبرها باز داشته بودم حالا به دیدرا قبرها بروید که برای شما پند و عبرت است»
یاد آخرت
آخرت گرایی و بیاد آخرت بودن در بینش اسلامی از اهمیت والایی برخورد است. یاد آخرت سلوک انسان را استوار و انسان را در همه حرکاتش هدفمند می سازد و همه هوش و حواسش را به این معطوف میدارد که هر تصمیمش باید رضای الله را در پی داشته باشد و هر گامش باید او را بخدا نزدیک تر سازد و خانه‌ی آخرتش را آباد بگرداند. و یکی از مهمترین وسایلی که این حس آخرت گرایی را زنده می کند و باید هم زنده کند زیارت قبور است، چرا که رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند:« زوروا القبور فإنها تذکرکم الآخره‌ی» (أخرجه ابن ماجه عن أبى هریره‌ی) (۱/۵۰۰ ، رقم ۱۵۶۹) ” به قبرستان ها سر بزنید، که شما را به یاد آخرت می اندازد ”
نجات از سنگدلی:
سنگ دلی و قساوت قلب هم در عرف انسانی ناپسند است و هم در نگرش دینی، و در نقطه‌ی مقابل آن نرم دلی و خوش قلبی وجود دارد، که هم از دید انسانی پسندیده است و هم در شرایع آسمانی بویژه شریعت اسلامی از آن ستایش بعمل آمده است.
همچنین در حدیثی وارد شده است: کسی که از نرم خویی محروم باشد از همه خوبی ها محروم گشته است.
و در حدیثی دیگر آمده است: هیچ گاه رفق و نرم خویی در جایی به کار برده نشده است مگر آنکه آن را زیبا کرده است و هر گاه هم تندی و سنگدلی بوده آن عمل را نازیبا کرده است.
نرم دلی و رقت قلب و چشم اشکبار داشتن در پیشگاه خدا و به حال ستمدیدگان، گوهرترین صفت انسانی و نشان آدمیت است. و یکی از وسایل مهم دست یابی به این صفت والا، زیارت قبور است همان گونه که رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» فرموده اند:«کنت نهیتکم عن زیاره القبور …فزوروها فإنها ترق القلب وتدمع العین ….» (أخرجه الحاکم ، وابن النجار عن أنس) الحاکم (۱/۵۳۲ ، رقم ۱۳۹۳) « شما را از دیدار قبرستان بازداشته بودم اما حالا زیارت کنید که قلب را نرم و چشم را اشکبار می کند.»
دوری از دنیا پرستی و آزمندی:
رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند که محبت دنیا در قلب بنده ای جای نمی گیرد مگر اینکه پروردگار قلبش را به سه مرض مبتلا می کند، به آرزوی هایی که به نهایت نمی رسد، به فقری که غنایش درک نمی گردد و دل مشغولی که از آن رهایی ندارد» (رواه دیلمی) در واقع منشأ همه زد و بندها و خصومتهای بشری محبت دنیا است و همین دنیا گرایی محض است که دلها را از هم دور می کند و انسان را از دایره‌ی اخلاق بدر می آورد و عزتش را زیر سؤال می برد. دنیا دوستی بیماری قلبی بشمار می رود که باید علاج شود. یکی از مهمترین راه های علاج آنرا رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» معرفی داشته اند که همانا زیارت قبور است و ایشان می فرمایند: «کنت نهیتکم عن زیاره القبور فزوروا القبور فإنها تزهد فى الدنیا وتذکر الآخره» (ابن ماجه عن ابن مسعود) أخرجه ابن ماجه (۱/۵۰۱ ، رقم ۱۵۷۱) ، وقال البوصیرى (۲/۴۲) : هذا إسناد حسن) «شمارا از بازدید قبرستانها باز داشته بودم پس به زیارت سر بزنید که دیدار قبرستان شما را نسبت به دنیا بی رغبت می سازد(محبت دنیا را از قلب تان می زداید) و شما را به یاد آخرت می اندازد».
مختصر سخن این که هدف از رفتن به زیارت و دیدار از قبرستان آن است که انسان از سرنوشت گذشتگان پند گرفته سلوک و اعمال خود را مورد بررسی و بازنگری قرار بدهد. با توجه به آخرت هر عملی را به امید دریافت پاداشی انجام دهد. با دیدار از قبرستان و بیاد آوردن وحشت قبر و بازجویی شدید ماموران اللهی دلش نرم شود و با چشمانی مملو از اشک ندامت در محراب توبه و استغفار بنشیند و زندگی و حیات آرام و خدا پسندانه ای را آغاز نماید.
آداب زیارت:
در نظر داشتن اهداف زیارت قبور:
اولین گام در راستای آداب زیارت، توجه به اهدافی است که شریعت مقرر داشته و ما در فوق به تفصیل از آن سخن گفته ایم و بطور فشرده پند پذیری، بی رغبتی به دنیا، یاد آخرت و نرمی قلب، اهداف عمده‌ی زیارت قبور می باشد.
سلام بر اهل قبرستان:
پیام اسلام در همه میدانها پیام سلامتی و رحمت است، حتی بر ساکنان قبرستانها، از همین روی پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» وقتی بسوی قبرستان بیرون می رفت به یارانش می فرمود تا بگویند: (السلام علیکم أهل الدیار من المؤمنین والمسلمین، ویرحم الله المستقدمین منا والمستأخرین، وإنا إن شاء الله بکم لاحقون) (أخرجه مسلم ، والنسائى عن عائشه‌ی)(۲/۶۶۹ ، رقم ۹۷۴) ، والنسائى (۴/۹۱ ، رقم ۲۰۳۷)، «سلام بر شما، ای اهل این منزل از مؤمنان و مسلمانان، خداوند بر گذشتگان شما و آیندگان ما رحم کند و هرگاه خدا بخواهد بشما می پیوندیم.»
دوری از راه رفتن و نشستن بر قبرها:
احترام به کرامت انسانی هنگام زندگی و هم بعد از وفات از اخلاق سترگ اسلامی بشمار می رود و نشستن بر سر قبرها و یا لگد مال کردن آنها نوعی بی احترامی و بی حرمتی بشمار می رود. ادب اسلامی و اخلاق خواهان آن است که از این عمل پرهیز شود زیرا رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند: «لأن یجلس أحدکم على جمره فتحرق ثیابه فتخلص إلى جلده خیر له من أن یجلس على قبر » (أحمد ، ومسلم ، وأبو داود ، والنسائى ، وابن ماجه عن أبى هریره‌ی)
«اگر یکی از شما بالای شعله ی آتش بنشیند و جامه اش را بسوزاند و برجسمش اثر کند، برایش بهتر از آن است که بر قبری بنشیند.»
۴٫ دعا و تلاوت قرآن کریم:
تلاوت قرآن کریم در همه لحظات زندگی سبب فرود آمدن رحمت الهی و نزول سکون و آرامش می شود، مردگان خوابیده در قبرها بیش از همه کس نیازمند دعا و فرستادن هدایای قرآنی هستند بنابراین از آداب زیارت قبور هم این است که وقتی وارد می شویم، آیاتی را از قرآن کریم با کمال خشوع و فروتنی تلاوت کنیم و ثوابش را به ارواح خفتگان خانه های تنهای و غربت اهداء نماییم البته نا گفته نماند که این تلاوت غیر از آن قرآن خواندنی است که بعضی دین فروشان بخاطر بدست آوردن پول هنگام دفن میت می خوانند. که این عمل چون بخاطر خدانیست و بخاطر پول است ثوابی هم ندارد. البته مسأله قرآن خواندن بین علماء اختلاف است ولی همه اتفاق دارند که دعا برای مردگان باعث منفعت برایشان است.
تبرک نجستن و کمک نخواستن:
در این راستا، یک نکته‌ی ظریف عقیدتی را نباید فراموش کنیم که خداوند«عز و جل» عبادت می شود و اطاعت، اما پیامبران «علیهم السلام» و صالحین تنها اطاعت می شوند وبس؛ عبادت فقط حق خداوند است و در این حق نباید هیچ کس با او شریک قرار داده شود. دعا و نیایش، توکل، استعانت و یاری خواستن، طلب حل مشکل و شفای امراض از جمله‌ی عبادات به شمار می روند و تنها و تنها با خدا در میان گذاشته می شود و صلاحیت رد و پذیرش هم از آن الله «عز و جل» می باشد. حل مشکلات و شفای بیماران و افزایش روزی و… نه تنها حق و در توان بشر حتی انبیاء و صالحین نیست که این عمل سبب شریک نمودن انبیاء و صالحین در حقوق و عبادت خدا باعث ناراحت شدن روح ایشان گردیده و خشم الهی را در پی دارد! در این زمینه پیامبر گرامی «صلی الله علیه و آله وسلم» به ابن عباس «رضی الله عنه» می فرمایند: (إذا سألتَ فاسأل الله، وإذا استعنت فاستعن بالله) «هرگاه درخواستی داشتی فقط از خدا بخواه، و اگر یاری می جویی تنها از خدا بجو!»
به این دعای رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» توجه فرمائید:«اللهم لا تجعل قبرى وثنا یصلى إلیه فإنه اشتد غضب الله على قوم اتخذوا قبور أنبیائهم مساجد» (حدیث عطاء بن یسار : أخرجه مالک (۱/۱۷۲ ، رقم ۴۱۴) پروردگارا قبرم را بتی قرار مده که بسویش نماز خوانده شود! همانا پروردگار بشدت بر قومی که قبرهای پیامبران خود را محل سجده و نیایش قرار دادند خشم گرفته است.» در حدیث دیگر می فرمایند:«ألا وإن من کان قبلکم کانوا یتخذون قبور أنبیائهم و صالحیهم مساجد ألا فلا تتخذوا القبور مساجد إنى أنهاکم عن ذلک» (خرجه مسلم عن جندب (۱/۳۷۷ ، رقم ۵۳۲) آگاه باشید، کسانی قبل از شما بودند که قبر پیامران و صالحان را سجده گاه خود ساختند و من شما را از این عمل منع می کنم».
پیامبر گرامی«صلی الله علیه و آله و سلم» بخاطر خطرات قبر پرستی، تنها به نهی کردن هم اکتفا نمی کنند بلکه بخاطر اینکه زشتی این عمل را نشان بدهند، لب به نفرین یهود – نخستین بدعت گزاران قبر پرستی- می گشایند:«قاتل الله الیهود اتخذوا قبور أنبیائهم مساجد» (أخرجه البخارى (۱/۱۶۸ ، رقم ۴۲۶) ، ومسلم (۱/۳۷۶ ، رقم ۵۳۰) «خداوند یهود را هلاک کند که قبر پیامبران خویش را مساجد ساختند»
مسجد قرار دادن قبرها یعنی قبرها را محل عبادت و پرستش ساختن زیرا مسجد مکان انواع عباداتهایی است که تقدیم پروردگار می شود و علت اینکه پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» یهود را نفرین می کنند این است که با توجه به غیر خدا در نیایش و دعا، به حقوق خدا تجاوز کرده اند. بجای خدا بندگانش را مورد پرستش قرار داده اند!
ترک خنده و بازی در قبرستان:
همان گونه که در ابتدا یاد آور شدیم قبرستان جای یادآوری مرگ است و مکان عبرت و پند، بنابراین از آداب اسلامی است که ما این هدف را فراموش نکنیم. از جانب دیگر انسان هم در زندگی وهم پس از مرگ محترم است. اخلاق اسلامی خواهان آن است که مقام انسانی را پاس بداریم و در قبرستان اعمالی انجام ندهیم که بی حرمتی به اهل آن باشد!
تمجید از مردگان:
نکوهش و بدگویی مردگان نه تنها یک امر دور از اخلاق است که خلاف جوانمردی و مروءت هم بشمار می رود بنابراین سزاوار است که مردگان را جز بخیر و نیکی یاد نکنید همان گونه که رسول الله«صلی الله علیه و آله و سلم» فرموده اند:«لا تذکروا هلکاکم إلا بخیر» (أخرجه النسائى عن عائشه‌ی) (۴/۵۲ ، رقم ۱۹۳۵) «مردگانتان را جز به نیکی یاد نکنید.» و می فرمایند«لاتسبوا الأموات فإنهم قد أفضوا إلى ما قدموا » (أحمد ، والبخارى ، والنسائى عن عائشه‌ی) «مردگان را دشنام ندهید، زیرا آنان به آنچه پیش فرستادند، رسیدند.» و درحدیث دیگری می فرمایند: “لا تسبوا الأموات فتؤذوا الأحیاء” (أحمد ، والترمذى ، والطبرانى عن المغیره‌ی بن شعبه‌ی) “مردگان را دشنام ندهید و سبب آزار زندگان نشوید”.
نماز نخواندن بطرف قبرها:
از آداب دیگر زیارت قبور این است که به طرف قبرها نماز خوانده نشود. دراین زمینه رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند:« لاَ تُصَلُّوا إِلَى الْقُبُورِ وَلاَ تَجْلِسُوا عَلَیْهَا » (مسلم عَنْ أَبِى مَرْثَدٍ الْغَنَوِىِّ) به سوی قبرها نماز نخوانید و بالای آن ننشینید»
ترک گریه و شیون:
انسان مسلمان باید صابر و شیکبا باشد، بنابراین از دیگر آداب زیارت قبور این است که از گریه و شیون و فریادهای جاهلانه دست بکشید تا از دایره راه و روش امت محمدی همان گونه که رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند بیرون نشویم :«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَطَمَ الْخُدُودَ ، وَشَقَّ الْجُیُوبَ ، وَدَعَا بِدَعْوَى الْجَاهِلِیَّه‌ی » (بخاری) از ما نیست کسی که بر صورت خود بکوبد گریبان پاره کند و فریاد جاهلانه سردهد».
درس تقوا و پرهیزگاری:
کمیل فرزند زیاد می گوید که على بن أبى طالب را همراهی می کردم و ایشان در بلندی کوهی قرار گرفتند و به طرف قبرستانی رو نمودند فرمودند:«ای اهل قبرستان، و ای اهل بلاها و خانه های مخوف نزد شما چه خبر است؟! اما اخباری که نزد ماست این است که مال ها تقسیم، فرزندان یتیم و همسران تبدیل گردیدند! این است اخبار ما و نزد شما چه خبر است؟ سپس به طرف من رخ نموده گفتند: ای کمیل اگر اجازه جواب را می داشتند حتما می گفتند که بهترین توشه تقوا است. سپس به گریه افتاده و فرمودند: یا کمیل «قبر صندوق عمل است و این حقیقت هنگام مرگ روشن می شود» (الدینورى ، وابن عساکر) (کنز العمال ۸۴۹۵).
باید گفت که زیارت قبور با در نظر داشت اهداف عالی اخلاقی میتواند نقش بسیار موثری در سمت و سو دادن سلوک انسان داشته و انسان را به زیور تقوا و پرهیز گاری مزین گرداند.
این بود آنچه بطور خلاصه توفیق یافتم در باب زیارت قبور، اهداف و آداب آن بنگارم تا باشد که جامعه و مردم ما بتوانند در روشنائی حقایق دینی و رهنمود های نبیوی «صلی الله علیه و آله و سلم» حق را از باطل و سنت را از بدعت و حقیقت و معرفت را از خرافه تمیز داده و بدانند که خرافاتی مانند انتظار شفای مریض، بینا شدن نابینایان و صحت یابی معیوبین برسر قبرها، شرک محض بوده و هیچ اساسی ندارد و روح اسلام و تعالیم نجات بخش آن از این تهمت های ناروا بیزار است. جامعه حقیقت جو و مومن ما باید آگاه باشند که مراد خواستن از غیر خدا، بستن گهواره در زیارتها به امید بچه دار شدن، خوردن ریگ و کلوخ قبرها به قصد شفا، بستن تکه های رنگارنگ به قبرهای صالحین بعنوان نذر و عبادت، و باور داشتن به این که فلان ولی و دوست خدا ضامن شفای مرض فلان است و دیگری ضامن فراوانی روزی، عقاید و باورهای باطل و مخالف باشریعت اسلامی و روح مذهب امام ابو حنیفه و امام شافعی -رحمت الله علیهما- می باشد. سزاوار است ما بعنوان کسانی که به دین اهمیت میدهیم باورها و عقاید خویش را با قرآن و سنت و رهنمودهای سلف صالح مقایسه ساخته و از گمانهای باطل و خواب خیالهای بدعت گزاران و خرافه شعاران دین فروش، خود را دور بداریم و ریشه هر عمل خود را در قرآن و رهنمود های اصیل پیامبر گرامی«صلی الله علیه و آله و سلم» جستجو کنیم.
نویسنده: عبدالقدیر صالحی