روش‌های دیگر تحمل حدیث (۵)

۵) کتابت (یا مکاتبه): در این روش شیخ سماعهای خود یا قسمتی از حدیث‌هایش را برای شاگردی ‏که نزد او حاضر است می‌نویسد و یا اگر شاگرد غایب است، برایش نوشته و ارسال می‌کند، ‏حال چه خود با دست خویش بنویسد و چه به فرد دیگری امر کند که بنویسد. این روش نیز خود ‏دو نوع است: کتابت مقرون به اجازه و کتابت مجرد از اجازه.‏

الف) کتابت مقرون به اجازه (همراه با اجازه): مثلا شیخ به شاگرد بگوید: به تو اجازه دادم تا آنچه را ‏که برایت نوشتم روایت کنی، یا عبارات مشابه آن. روایت حدیث با این نوع از کتابت صحیح ‏بوده و در قوت همانند روش «مناوله همراه با اجازه» قرار می‌گیرد. (علوم الحدیث، ص۱۵۵).‏

ب) کتابت مجرد از اجازه (بدون اجازه): شیخ بعضی از احادیث را نوشته و به شاگرد می‌دهد یا برای ‏او ارسال می‌کند، ولی به او نمی‌گوید که اجازه‌‌ی روایت دارد. در مورد صحیح بودن روایت ‏بوسیله‌‌ی این روش دو مذهب وجود دارد؛ بسیاری از علمای متأخر و متقدم مانند ایوب سختیانی ‏و لَیث و نیز بیشتر از چند تن از علمای شافعیه و نیز اصولیین به روایت از این روش اجازه ‏داده‌اند، اما برخی دیگر آن را جایز ندانسته‌اند؛ مانند قاضی ماوردی از علمای شافعیه که در ‏کتاب «الحاوی» به آن اشاره نموده است. اما آنچه که بین اهل حدیث مشهور است؛ درستی ‏مذهب اول می‌باشد، یعنی روایت حدیث از طریق این نوع از کتابت را صحیح دانسته‌اند. ‏شکی نیست که روایت از طریق مکاتبه همراه با اجازه از مکاتبه‌‌ی بدون اجازه معتبرتر است، ‏ولی روایت از طریق مکاتبه‌‌ی بدون اجازه نیز معتبر است، زیرا معنای اجازه در این نوع نیز ‏احساس می‌شود. و حتی در صحیحین از این نوع روایت‌ها زیاد وجود دارد؛ مثلا بخاری در ‏‏(کتاب الإیمان و النذور) روایت می‌کند که با محمد بن بشار مکاتبه نموده و حدیث او را روایت ‏کرده است. (توضیح الافکار، ج۲؛ص۳۳۸)، و همچنین مسلم در صحیح خود می‌گوید: به ‏جابر بن سمره توسط غلامم؛ نافع نوشتم که از شنیده‌هایش از رسول خدا ج ‏به من خبر دهد و او برایم نوشت: سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: «یوم جمعه عشیه ‏رجم الأسلمی…» (تدریب الراوی، ص۱۴۷). ‏

اما صیغه‌های روایت بوسیله‌‌ی کتابت عبارتند از: کتب إلی فلان قال: حدثنا فلان (یا) أخبرنی ‏مکاتبه (یا) کتابه (یا) همانند آن‌ها..

پس هنگامی که از الفاظ سماع یا قرائت استفاده شد (یعنی الفاظ «حدثنا» و «أخبرنا») لازمست ‏همراه با قید ذکر شوند، یعنی گفته شود: «حدثنا فلان کتابه» و همانند آن‌ها.‏

هرچند چندین تن از علمای حدیث از جمله لیث ابن منصور اطلاق لفظ «حدثنا» و «أخبرنا» را ‏بدون قید برای روایت از طریق کتابت جایز دانسته‌اند، ولی رأی مختار همانست که همراه با ‏قید ذکر شود، چنان‌که ابن صلاح در علوم الحدیث (ص۱۵۵) به آن اشاره نموده است. علاوه بر ‏آن ممکن است استعمال این الفاظ باعث توهم سماع یا قرائت نزد مخاطب شود.‏

‏(نگاه کنید به: لمحات فی أصول الحدیث؛ دکتر محمد ادیب صالح، ص۳۴۸-۳۴۹ – علوم ‏الحدیث؛ دکتر صبحی صالح، ص۷۶).‏