روشِ کاری و خط­ و مشی ابن تیمیه(۱)

 تلاش و کوشش ابن تیمیه: با وجود تنوع و گوناگونی، تعبیری از منهجِ وی شمرده می­ شود[۱]. دین را از تمام جوانب مورد بررسی قرار داده و در آثارش به کنکاش در این زمینه پرداخت. در این پژوهش علمی با به کارگیری منهج خویش که هرگز از آن سر بر نمی ­تافت، رأی و نظریه­ ی اهل سنت را آشکار نمود. وی ابتدا دلایل مخالفین را از زمان پیدایش تا دوران خویش، تمام و کمال می­ آورد و سپس دیدگاه اهل سنت و ردّ ایشان بر مخالفین را مفصلاً شرح و بسط می­ داد. ابن تیمیه : به نصوص قرآن و سنت بازگشت. اما این دو منبع را بعد از گردآوری کاملِ نظریاتِ فقها و متکلمین، که با برداشت از افکارِ فقهی و کلامی جلوه ­گری می­ کرد، در لباسی نو نمایان کرده و با دلایل و براهین محکم و قوی، برآنان فایق آمد[۲]. وی : گم­شده­ اش را در دلایل شنیداری یافت. چرا که نقل(قرآن و حدیث) شکافِ اختلافات را تنگ می­ کند و هر کس از قرآن و سنت منحرف گردد، در نهایت اشتباهش نمودار خواهد گشت.  نقل میراثِ نبوّت است. لذا او نصوص قرآن و حدیث را سنگِ بنای منهج و رویکرد خویش قرار داد. چنان­که نظریات سیاسی خود را نیز در همین محدوده ارایه می­داد[۳]. شیخ الاسلام : اندیشه ­ها و نظریات را با ترازوی قرآن و حدیث می­ سنجید. چرا که او بر قرآن و سنت احاطه­ ی کامل داشت. تا جایی که گفته­ اند: هر حدیثی که ابن تیمیه : از آن بی اطلاع باشد، حدیث نیست. همچنین به یاد داشتن آیات قرآن هنگام ارائه­ ی دلایل توسط وی، تعجب و شگفت همه را بر می­ انگیخت. هیچ سخنی را تضعیف نمی­کرد و هیچ نظری را علیه دیدگاهی دیگر یاری و کمک نمی­ کرد، مگر زمانی­که با دلالت قرآن وسنت موافق باشد. یعنی پای­بندی ابن تیمیه : به نصوص، همان چیزی بود که راه را برایش مشخص کرده و برنامه­ اش را ترسیم می­ کرد[۴].

  او مسلّح به قرآن کریم و حدیث بود. حق همان است که رسول الله  آن را آورد. و این همان چیزی است که عقلانیتِ صریح و نقلِ صحیح بر آن اتفاق دارند.

  این منهج و برنامه، همان معیارِ قطعیِ جدا کننده­ ی حقیقت از بدعت است. این منهج در کسانی که با گمان و هوای نفس حکم می­ رانند و سپس سعی دارند با رأی و قیاس از یک اصلِ دینی برای عمل­کرد خویش سند بسازند و آن را عقلانیت می­ خوانند، یا از روی هوا و سلیقه چنین می­کنند و آن را ذوق می ­نامند، یا بسان خوارج با تأویل حکم می­ کنند و مدعی پیروی قرآن­ اند، و یا همانند شیعه ادله­ ی خویش را در روایاتِ موضوع و ساختگی جستجو می­ کنند، حمله کرده و خرده­ می­گیرد. دیدگاهی که ابن تیمیه : آن را برگزیده است در دقت و سلامت، همانند منهج و رویکرد علمیِ حدیث است. او در ذهن خود نظریاتی ندارد که بخواهد آن را با نصوص توجیه کرده و حقانیت خود را اثبات نماید؛ بلکه ابتدا نصوص را مورد نقد و بررسی قرار داده و به دیدِ یک عالم خبره آن را می­ کاود. سالم و صحیح را برگزیده و نادرست و ضعیف را دور می­ ریزد[۵]. ایشان عقل را کنار ننهاد. بلکه آن را در راستای خدمت به شریعت به کار گرفت . همانند معتزله عقل را بر نقل مقدم نکرد. عقل همیشه باید در خدمت قرآن و سنت باشد.

[۱]  خلاصه ­ای از مهمترین نشانه­ های منهج ابن تیمیه رحمه الله که از کتاب­ هایش گرفته شده است:

• اثبات همسویی و اتفاق ادله­ ی عقلی با نقلی.

• امتناع و عدم پذیرش تأویلات و اصطلاحات فلسفی و کلامی که در پیِ نابودی و ترک معانی بودند که قرآن و سنت آورده بود. و نیز اندیشه­ ی کلامی را که در پی رها کردن تعابیرِ عقاید اسلامی با الفاظ شرعی بود، امتناع نمود.

• شکستن، در هم کوبیدن و رها کردن علم منطق.

[۲]  نظام الخلافه، (ص ۵۲۹)، و قواعد المنهج السلفی، (ص ۲۲٫)

[۳] قبلی. (ص ۴۸۱ – ۴۸۲).

[۴]  نظام الخلافه. (ص ۴۸۷).

[۵]  همان.