روح و نفس آدم

آیا روح و نفس آدمی دو شی متفاوت هستند؟

پاسخ:

الحمدلله،

برای کسی که در امور انسان بعد از مرگ می‌خواهد پژوهشی انجام دهد، ضروری است تصویری از روح را که بعد از مرگ خوشحال می‌شود یا عذاب می‌بیند ترسیم نماید، یعنی اینکه بیان کند روح چیست؟ آیا روح کیفیتی دارد؟ آیا روح جزء بدن است یا چیزی جدا از جسم و بدن؟ اگر چیزی غیر از جسم است در کجا سکنی گزیده است؟ آیا روح مخلوق و حادث است؟ آیا روح واحد است یا متعدد و متکثر؟ آیا ارواح می‌میرند و مرگ آنها چه کیفیتی دارد؟ محل آنها در برزخ کجا است؟ و آیا در عالم برزخ به حوادث و رخ دادهای جهان علم و آگاهی دارند؟
ابن تیمیه می‌فرماید: روحی که در جسم و بدن تدبر می‌کند همان روحی است که با مرگ انسان از جسد بیرون می‌رود و هنگام حیات در درون وی دمیده شده و همان نفسی است که در آخرین رمق جان به پرواز در می‌آید. رساله العقل و الروح. مجموعه الرسایل المینریه: ۲/۳۶٫
قطعاً آنانی که روح و نفس را دو موجود جدا از هم می‌دانند، راه صواب را پیش نگرفته‎اند و دچار اشتباه شده‌اند، با تأمل اندکی در نصوص گذشته متوجه می‌شویم که نفس همان چیزی است که فرشتگان موقع مرگ آنرا می‌گیرند و به آسمان‌ها می‌برند و باز آن را به جسد بر می‌گردانند و از آن سوال می‌شود و او هم خوشحال می‌گردد و عذاب می‌بیند، بنا به احادیث وارده از پیامبر صلی الله علیه وسلم این همان روحی است که هنگام بیرون رفتن از جسد موجب فرو بستن چشم می‌شود.
و این آفریده یا مخلوقی که زندگی بدان منوط است و با فقدان آن زندگی نیز از بین می‌رود، همان روح یا نفس است، البته استعمال روح یا نفس یا اسم‌های دیگر برای این موجود مانعی ندارد.
ابن تیمیه می‌فرماید: روح و نفس از معانی متعددی تعبیر می‌کنند، روح به هوایی که وارد بدن می‌شود یا از آن خارج می‌شود اطلاق می‌گردد، همچنین روح به بخاریی که از لوله‌های خالی قلب بیرون می‌آید و به صورت ماده تقریباً سیاه رنگی در عروق جریان پیدا می‌کند استعمال می‌شود، که پزشکان آن را روح می‌گویند و به روح حیوانی شهرت دارد. این دو مفهوم با مفهومی‌از روح که هنگام مرگ از بدن بیرون می‌رود و آنرا نفس هم می‌نامند، مغایرت دارد. منظور از نفس ذات و عین است و برخی مواقع برای خون هم استعمال می‌شود، مثلا فقها می‌گویند: برخی از موجودات خون جاری ندارند و برخی دیگر خون آنها جاری است. این دو مفهوم از نفس با معنی روح یکی نیستند. “رساله العقل و الروح”.
علاوه بر این، کلمه روح به جبرئیل علیه السلام نیز گفته می‌شود:
{نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ} الشعراء: ۱۹۳
(جبرییل آن را فرو آورده است. ‏)
و بر قرآن نیز اطلاق می‌گردد: {وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا} الشوری: ۵۲
(همان گونه که به پیغمبران پیشین وحی کرده‌ایم، به تو نیز به فرمان خود جان را وحی کرده‌ایم)
شارح عقیده طحاویه چنین نظر می‌دهد که روح و نفس هر چند که به این لطیفه ربانیه اطلاق می‌گردند، اما نفس بطور اغلب وقتی بکار می‌رود که روح متصل به بدن باشد و وقتی از بدن جدا شود، اکثراً بدان روح گفته می‌شود. شرح عقیده طحاویه(۴۴۴).
ابن تیمیه می‌فرماید: روح به لحاظ اینکه برای بدن تدبیر می‌کند، نفس گفته می‌شود و به این لحاظ که لطیف است روح نامیده می‌شود، بدین جهت است که باد را روح می‌نامند و پیامبر صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: (الرِّیحُ مِنْ رُوحِ اللَّهِ) (باد از روح خداوند است، یعنی از روحی که خداوند آن را خلق نموده است.) “رساله العقل و الروح. مجموعه الرسائل المنبریه”: (۶/۳۷).
منبع حدیث: “صحیح أبی داود” (۵۰۹۷).

آیا روح کیفیت معلومی‌دارد؟
از این جهت که روح نظیری در عالم هستی ندارد ما نمی‌توانیم آنرا تبیین و اوصافش را تعریف کنیم، بنابراین حکمت است که خداوند برای بیان آن از گزاره‌هایی چون بالا رفتن و پایین آمدن و دیدن و شنیدن و سخن گفتن استفاده می‌کند.
البته چون چنین صفاتی مخصوص اجسام فیزیکی هستند، صعود و نزول و سمع و بصر روح برای ما معروف و معلوم نمی‌شود، پیامبر صلی الله علیه وسلم به ما خبر می‌دهد که روح بسوی آسمان‌ها صعود می‌کند و بعد به طرف قبر برمی‌گردد، همچنین رسول‎الله صلی الله علیه وسلم خبر داده که روح خوشحال می‌شود و عذاب می‌بیند و بی تردید این نعمت بگونه‌ای نیستند که ما به کیفیت آن علم و آگاهی پیدا کنیم.

والله اعلم