وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
– جبریه[۱] نیز نصوص محکم وارد شده در اثبات اینکه بنده به اراده خود قادر و مختار و فاعل است، با نصوص متشابه وارد شده در این زمینه رد نمودند. نصوص متشابهی چون:
«وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» (تکویر: ۲۹) «و شما نمی‌خواهید مگر آنکه پروردگار جهانیان بخواهد».
«من یَشَإِ اللهُ یُضْلِلْهُ وَمَن یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» (انعام: ۳۹) «هرکس را الله بخواهد گمراه می‌کند و هرکس را بخواهد او را بر راه راست قرار خواهد داد».
و…
و اینگونه احتمالاتی از این نصوص استخراج نمودند که شنونده با شنیدن آنها یقین خواهد داشت که متکلم این نصوص را رد نمی کند و اینگونه نصوص محکم را در ذهن شنونده، متشابه جلوه می دهند.
۵- خوارج و معتزله نیز نصوص صریح و محکمی را انکار کردند که در ثبوت شفاعت برای گنه کاران وارد شده و بیانگر خروج آنها را از آتش بود. از انس بن مالک روایت است که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: «شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی»:[۲] «شفاعت من برای کسانی ار امتم خواهد بود که مرتکب گناهان کبیره شده اند».
و از انس بن مالک روایت است که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: «یَخْرُجُ قَوْمٌ مِنَ النَّارِ بَعْدَ مَا مَسَّهُمْ مِنْهَا سَفْعٌ، فَیَدْخُلُونَ الجَنَّهَ، فَیُسَمِّیهِمْ أَهْلُ الجَنَّهِ: الجَهَنَّمِیِّینَ»:[۳] «گروهی بعد از اینکه آتش آنها را سوخته و سیاه کرده است، از دوزخ بیرون می آیند و وارد بهشت می شوند. پس بهشتیان آنان را جهنمیان می نامند.»
و این نصوص صریح و محکم را با نصوص متشابه رد می کنند. نصوص متشابهی چون:
«فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَهُ الشَّافِعِینَ» (مدثر: ۴۸) «پس شفاعت شفاعت‌کنندگان به آنها سودی نمی‌بخشد».
«رَبَّنَا إِنَّکَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ» (آل عمران: ۱۹۲) «پروردگارا! کسی را که تو به آتش (دوزخ) درآوری، یقیناً او را خوار و رسوا کرده‌ای».
«وَمَن یَعْصِ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ نَاراً خَالِداً فِیهَا» (نساء: ۱۴) «و هرکس از الله و پیامبرش نافرمانی کند و از حدود او تجاوز کند، وی را در آتشی وارد می‌کند که جاودانه در آن خواهد ماند».
و … و چنین تعامل را با نصوص در پیش گرفتند.
۶- جهمیه نیز نصوص محکمی را که بیان می کند مومنان در عرصات قیامت و در بهشت، پروردگارشان را می بینند و صراحت و صحت این نصوص به بالاترین درجه می رسد[۴] با نصوص متشابه رد و انکار نمودند. نصوص متشابهی چون:
«لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ» (انعام: ۱۰۳) «چشم‌ها او را در نمی‌یابند و او چشم‌ها را در می‌یابد».
و اینکه خداوند متعال به موسی فرمود: «لَن تَرَانِی» (اعراف: ۱۴۳) «هرگز مرا نخواهی دید».
«وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ» (شوری: ۵۱) «و برای هیچ بشری (ممکن) نیست که الله با او سخن بگوید، مگر با وحی یا از پس پرده یا رسولی بفرستد که به فرمان او (= الله) آنچه را بخواهد (به او) وحی کند».
و … و اینگونه محکم را متشابه خوانده و تمام نصوص را رد می کنند.
۷- رد و انکار نصوص صریح و صحیح بی شماری که در ثبوت افعال اختیاری[۵] خداوند متعال وارد شده است.
نصوصی چون:
«کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» (رحمن: ۲۹) «و او هر روز در کاری است».
«فَسَیَرَى اللهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ» (توبه: ۱۰۵) «پس بزودی الله و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند دید».
«إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» (یس: ۸۲) «جز این نیست که فرمان او، چون چیزی را اراده کند، (این است) که به آن می‌گوید: «موجود شو» پس (بی درنگ) موجود می‌شود».
«فَلَمَّا جَاءهَا نُودِیَ» (نمل: ۸) «پس چون به آن (آتش) رسید، ندا داده شد که:..».
«فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً» (اعراف: ۱۴۳) «پس چون پروردگارش بر (آن) کوه تجلی کرد، آن را متلاشی (و هموار) ساخت».
«وَإِذَا أَرَدْنَا أَن نُّهْلِکَ قَرْیَهً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُواْ فِیهَا» (اسراء: ۱۶) «هرگاه بخواهیم شهر و دیاری را نابود گردانیم، افراد دارا وخوشگذران وشهوتران آنجا را سردار و چیره می گردانیم و آنان در آن شهر و دیار به فسق و فجور می پردازند (وبه مخالفت با دستورات الهی برمی خیزند)».
«قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ» (مجادله: ۱) «به راستی الله سخن زنی را که در باره شوهرش با تو مجادله می‌کرد و به الله شکایت می‌برد شنید».
«لَّقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُواْ إِنَّ اللهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاء» (آل عمران: ۱۸۱) «به راستی که الله، سخن کسانی را که گفتند: «خدا فقیر است و ما بی نیازیم!» شنید».
و از این نصوص است آنجا که رسول خدا فرمودند: «یَنْزِلُ رَبُّنَا کُلَّ لَیْلَهٍ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْیَا»:[۶] «پروردگار ما هر شب به آسمان دنیا نزول می کند.»
و اینکه خداوند متعال می فرماید: «هَلْ یَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِیهُمُ الْمَلآئِکَهُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ» (انعام: ۱۵۸) «آیا انتظاری جز آن دارند که فرشتگان (مرگ) نزد‌شان بیایند؟ یا پروردگارت (خودش به سوی آنها) بیاید؟».
و اینکه رسول خدا فرمودند: «إِنَّ رَبِّی قَدْ غَضِبَ الیَوْمَ غَضَبًا لَمْ یَغْضَبْ قَبْلَهُ مِثْلَهُ، وَلَنْ یَغْضَبَ بَعْدَهُ مِثْلَهُ…»:[۷] «امروز پروردگارم چنان خشمگین است که پیش از این چنین خشمگین نبوده و پس از آن هرگز چنان خشمگین نخواهد بود».
و اینکه رسول خدا فرمودند: «إِذَا قَالَ الْعَبْدُ: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ)، قَالَ اللهُ تَعَالَى: حَمِدَنِی عَبْدِی»:[۸] «چون بنده می گوید: حمد و سپاس برای پروردگار جهانیان است، خداوند متعال می گوید: بنده ام حمد و سپاس مرا گفت».
و چندین برابر این نصوص که تعداد آنها به بیش از هزار نص می رسد و ذکر آنها در این رساله نمی گنجد. اما با متشابه خواندن همه ی این نصوص با استناد به این کلام الهی که از ابراهیم نقل می کند: «لا أُحِبُّ الآفِلِینَ» (انعام: ۷۶) «غروب کنندگان را دوست ندارم» رد و انکار می کنند.
[۱] – جبریه: اصل و اساس باور آنها از جهم بن صفوان گرفته شده است. و گفته اند: فعل بنده همچون طول، قد و رنگ پوست اوست. یعنی بر هر عملی مجبور است.
[۲] – احمد، ابوداود، آلبانی در صحیح الجامع: ۳۷۱۴ آن را صحیح دانسته است.
[۳] – بخاری: ۶۵۵۹
[۴] – نصوصی چون: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَهٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَهٌ * وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَهٌ» (قیامه: ۲۲-۲۴) «آن روز چهره‌هایی تازه (و شاداب) است. به سوی پروردگارش می‌نگرد. و در آن روز چهره‌هایی عبوس (و درهم کشیده) است». و از جریر بن عبدالله روایت است که می گوید: نزد رسول خدا صلی الله علیه و سلم بودیم که در چهاردهمین شب ماه به ماه نگاه کرد و فرمود: «إِنَّکُمْ سَتَرَوْنَ رَبَّکُمْ کَمَا تَرَوْنَ هَذَا الْقَمَرَ، لَا تَضَامُّونَ فِی رُؤْیَتِهِ، فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ لَا تُغْلَبُوا عَلَى صَلَاهٍ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا فَافْعَلُوا» ثُمَّ قَرَأَ {وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ» (متفق علیه) «براستی پروردگارتان را بزودی خواهی دید، چنان که (امروز) این ماه را می بینید و در دیدن آن دچار هیچ مشکلی نمی شوید سعی کنید بر نماز های صبح و عصر مواظبت کنید و حتما این کار را انجام دهید. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «خداوند را قبل از طلوع و قبل از غروب آفتاب به پاکی یاد کنید».
[۵] – افعال اختیاری عبارت است از افعالی که به مشیئت و اراده الهی باز می گردد چنان که هرگاه بخواهد آنها را انجام می دهد، مانند استواء و نزول و آمدن و خندیدن و غضب و…
[۶] – متفق علیه
[۷] – مسند احمد: ۲/۴۳۵ – ۴۳۶؛ بخاری: ۴۷۱۲؛ مسلم: ۱۹۴
[۸] – مسلم: ۳۹۵؛ کتاب الصلاه؛ نسائی: ۹۰۹