دیدگاه معتزله و ماتریدیه درمورد تقلید(۱)

اول: دیدگاه معتزله([۱]) و ماتریدیه([۲])

بنابر دیدگاه معتزله و ماتریدیه، نظر و استدلال در اصول دین واجب است.([۳]) قاضی عبدالجبار، اولین واجبات را نظر و استدلال می‌داند که به معرفت و شناخت خداوند تعالی منجر می‌شود؛ زیرا خداوند بالبداهه و با مشاهده شناخته نمی‌شود. پس بر ما واجب است که او را با تفکر و نظر بشناسیم.([۴])

معتزله، وجوب معرفت را، مبنی بر اینکه تحسین و تقبیح، عقلی هستند، با عقل بنا می‌کنند و عقل را مستقل می‌دانند و نزول شرع را یادآوری‌کننده و تقویت‌کننده عقل می‌دانند.([۵]) البته ماتریدیه با معتزله اختلاف نظر دارند و آن اینکه ماتریدیه موجب شناخت خداوند متعال را خود خداوند تعالی و عقل را معرِّف ایجاب آن می‌دانند، در حالی که معتزله معتقدند که معرفت و همچنین سایر احکام با عقل ثابت می‌شود. پس عقل مدرک احکام است اگر چه شرع اینگونه وارد نشده و آنان، شرع را تابع عقل می‌دانند.([۶])

علاوه بر اینکه عقل در نزد معتزله از منزلت تحسین و تقبیح برخوردار است، به وسیلۀ آن، خداوند متعال را با تمامی احکام و صفاتش قبل از ورود شرع می‌توان شناخت و به مقتضای این مکانت که برای عقل قرار داده شده جاحظ بیان نموده که برای انسان صحیح نیست که به سن بلوغ برسد و خداوند تعالی را نشناسد. و این بدان خاطر است که آن‌ها اصول معرفت و شکر نعمت را عقلاً قبل از ورود شرع واجب می‌دانند.([۷]) همچنین عقل را موجب شناخت خداوند متعال و شکرش می‌دانند، حتی اگر به طور تمام و مطلق قادر بودیم، خداوند متعال پیامبری را به سوی ما نمی‌فرستاد.([۸])

([۱]) پیروان واصل بن عطاء می‌باشند. واصل و عمرو بن عبید از شاگردان حسن بصری  رحمه الله بودند. وقتی به این باور رسیدند که فاسق نه مؤمن هست و نه کافراز حلقه حسن بصری اعتزال کردند و در گوشه­ای در مسجد نشستند. و مردم می­گفتند: این دو از حلقه حسن بصری اعتزال و کناره‌گیری کردند و بدین خاطر معتزله نامیده شدند. و نیز گفته شده: آن‌ها بخاطر اعتزال از قول امت در زمینه مرتکب گناه کبیره که نه مومن است و نه کافر بدین نام خوانده شدند. معتزله هفده فرقه هستند. همه آن‌ها بر نفی صفات الله از جمله علم و قدرت و … اتفاق نظر دارند، و نیز بر اینکه قرآن محدث و مخلوق است و اینکه خداوند تعالی خالق افعال بندگان نیست بلکه بندگان خالق افعال خود هستند، اتفاق نظر دارند. نک: اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ص ۳۳ به بعد؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۴۳؛ ابو الفضل عباس بن منصور سکسکی، البرهان فی عقائد الادیان، ص ۴۹٫

([۲]) ماتریدیه به أبو منصور محمّد بن محمود معروف به ماتریدی منتسب می­باشند. در سمرقند زاده و بزرگ شد و حنفی مذهب بوده و علوم فقه و کلام را از نصر بن یحیی بلخی آموخت. هم عصر ابوحسن أشعری بوده و در نظریاتش در عقائد بر مأثور از ابوحنیفه اعتماد داشته است. در سال ۲۳۲ هـ متولد و در سال ۳۳۳ هـ وفات یافت. از جمله کتاب‌هایش: ” التوحید” و ” تأویلات أهل السنه” می‌باشد. ماتریدیه از زمره فرقه­های متکلمینی هستند که در زمینه عقل بسیار در الهیات و نبوات و در تحسین و تقبیح زیاده­روی کرده­اند. آن‌ها برای خداوند  متعال هشت صفت را قائلند: قدرت، علم، حیات، اراده، شنیدن، دیدن، صحبت کردن و آفرینش. این صفات را به خداوند  متعال اختصاص می­دهند؛ زیرا عقل آن‌ها را تأیید می­کند و نمی­تواند غیر آن‌ها را برای خداوند  متعال دریابد. نک: سمعانی، الأنساب، ص ۴۹۸، ابن ابو وفا قرشی حنفی، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، ۳/۳۶۰، زرکلی، الاعلام، ۷/۱۹؛ أحمد بن عوض حربی، الماتریدیه، ص ۵۱۳، جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه، ص ۱۷۰٫

 

 

 

([۳]) نک: ابو منصور ماتریدی، التوحید- الماتریدیه، ص ۱۳۵و ۴و۳٫

([۴]) عبدالجبار بن احمد، شرح الأصول الخمسه، ص ۸۹ و ۳۹٫

([۵]) نک: عبدالعزیز جاب‌الله، الدلیل الصادق علی وجود الخالق، ص ۵۱٫

([۶])سیوطی، صون المنطق، ص ۱۷۰٫

([۷]) نک: شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۷، ۷۳، ۷۷ ./ – بغدادی، الفَرق بین الفِرق، ص ۱۲۹٫

([۸]) نک: أبوسعید عبدالرحمن نیشابوری، الغنیه فی أصول الدین،ص ۵۴٫