ده سبب برای به دست آوردن محبت الله

ده سبب برای به دست آوردن محبت الله؛ برگرفته از سخنان امام ابن قیم

امام ابن قیم درباره ی محبت چنین می گوید: آن منزلتی است که رقابت کنندگان واقعی برایش به رقابت برخواسته اند و سابقین برای آن کمر همت بسته اند و دوستداران در راه آن از خود بی خود شده و با روح نسیم آن عابدان جان گرفته اند. آن، نیروی قلب ها و غذای روح و روشنی چشمان است…

بخاری و مسلم در صحیح خود از انس بن مالک (رض) روایت کرده اند که گفت: در حالی که من و رسول خدا (ص)از مسجد خارج می شدیم با مردی در کنار در مسجد روبرو شدیم.

آن مرد از رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم پرسید: ای رسول خدا قیامت چه وقتی است؟ رسول الله (ص): برای آن چه آماده کرده ای؟

گو اینکه آن مرد آرام گرفت، سپس گفت: ای رسول خداوند من برای آن نماز و روزه و یا صدقه ی زیادی آماده نکرده ام اما من الله و رسولش را دوست دارم.

پیامبر(ص) در جوابش فرمود: پس تو با آن کسی هستی که دوستش داری.

در روایت دیگر از همین حدیث انس می گوید:

پس از اسلام، از هیچ چیز دیگری به مانند این سخن پیامبر که فرمود: تو با آن کسی هستی که دوستش داری شاد نشدیم.

امام ابن قیم درباره ی محبت چنین می گوید: آن منزلتی است که رقابت کنندگان واقعی برایش به رقابت برخواسته اند و سابقین برای آن کمر همت بسته اند و دوستداران در راه آن از خود بی خود شده و با روح نسیم آن عابدان جان گرفته اند. آن، نیروی قلب ها و غذای روح و روشنی چشمان است. آن همان زندگانی است که هر که از آن محروم گردد از جمله ی مردگان به حساب آید و نوری است که هرکه نداشته باشد در دریاهای ظلمت سرگردان است، و آن شفایی است که هرکه به دستش نیاورد به همه ی دردها دچار گردد و لذتی است که هرکه فراچنگش نیاورد زندگی اش همه غم خواهد شد و درد. قسم به الله که اهل محبت شرف دنیا و آخرت را با خود بردند که آنان از همراهی محبوبشان بیشترین نصیب را به دست آورده اند.

برای همه ی کسانی که خواهان رسیدن به مقام محبت الهی هستند این سبب های ده گانه را که امام ابن قیم در کتاب گرانقدرش ،مدارج السالکین، آورده با شرحی مختصر تقدیم می دارم.

سبب اول: خواندن قرآن با تدبر و فهم معانی آن. هر آنکه دوست دارد خداوند با وی سخن گوید باید که قرآن بخواند.

حسن بن علی بن ابی طالب (ض) می گوید:  کسانی که پیش از شما بودند قرآن را به مانند نامه هایی از سوی پروردگار خود می دانستند که شب ها به تدبر در آن پرداخته و روزها به انجام آن می پرداختند.

امام نووی رحمه الله می گوید:  اولین چیزی که بر قاری قرآن لازم است این است که در درون خود این معنا را حاضر داشته باشد که در حال مناجات با الله است.

بر همین اساس است که مردی از اصحاب پیامبر (ص)توانست با تلاوت یک سوره و تدبر و محبت نسب به آن، محبت الله را به دست آورد که آن سوره، سوره ی اخلاص است که در بر گیرنده ی صفت رحمان جل جلاله است.

آن صحابی همیشه در نمازش پس از خواندن هر سوره، سوره ی اخلاص را نیز می خواند. هنگامی که درباره ی این کارش از وی پرسیده شد گفت: زیرا این سوره، وصف خداوند رحمان است و من دوست دارم که آن را بخوانم. رسول خدا صلی الله علیه وسلم به صحابه فرمود:  به او بگویید که الله او را دوست دارد- به روایت بخاری

باید دانست که مقصود از قرائت قرآن، تدبر در آن است و اگر این تدبر جز با چند بار خواندن آن حاصل نشود می توان همانگونه که پیامبر و اصحابش انجام می دادند آن را چند بار تکرار کرد.

از ابوذر (رض) روایت است که پیامبر (ص)یک شب را تنها با خواندن و تکرار این یک آیه گذراند:

إن تُعَذّبهُم فَإِنّهُم عِبَادُکَ وَإن تَغفِر لَهُم فَإنّکَ أنتَ العَزِیز الحَکیمُ- مائده: ۱۱۸
اگر عذابشان کنى آنان بندگان تواند و اگر بر ایشان آمرزش ورزی تو خود توانا و حکیمى

تمیم داری (رض) نیز یک شب تمام این آیه را تکرار می کرد:

أَم حَسِبَ الّذِینَ اجتَرَحُوا السّیِئَاتِ أن نّجعَلَهُم کَالّذِینَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَوَآءً مّحیَاهُم وَمَمَاتُهُم سَآءَ مَا یَحکُمُون جاثیه: ۲۱
آیا کسانى که مرتکب کارهاى بد شده‏اند گمان کرده اند که آنان را به مانند کسانى قرار مى‏دهیم که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند [به طورى که] زندگى و مرگشان یکسان باشد چه بد داورى مى‏کنند.

سبب دوم: نزدیک شدن به خداوند به وسیله ی نوافل پس از فرائض، زیرا این سبب باعث رسیدن انسان به درجه ی «محبوب خداوند» پس از درجه ی «دوستدار خداوند» می شود.

رسول الله (ص) در حدیث قدسی از سوی خداوند متعال چنین می گوید:

هرکه با دوستی از دوستان من دشمنی کند با من اعلان جنگ کرده است و بنده ام به من به وسیله ای که برای من محبوب تر از فرایض باشد نزدیک نشد، و بنده ام همچنان با انجام نوافل به من نزدیک می شود تا آنکه او را دوست بدارم و هنگامی که من دوستدار بنده ام شدم گوش او خواهم شد که با آن می شنود و چشمش خواهم شد که با آن می بیند و دستش خواهم شد که با آن می گیرد و پایش خواهم شد که با آن راه می رود و حتما اگر از من بپرسد به او عطا خواهم کرد و مطمئنا اگر به من پناه جوید به او پناه خواهم داد – به روایت بخاری

این حدیث دو گروه از رستگاران پیروز را به تصویر می کشد:

گروه اول: آن که خداوند را دوست دارد و فرایض او را اجرا نموده و در کنار حدود خداوند می ایستد و به آن تجاوز نمی کند.

گروه دوم: آن که خداوند او را دوست دارد و پس از اجرای فرایض با انجام نوافل سعی در نزدیکی بیشتر به خداوند می نماید. و منظور ابن قیم از درجه ی «مجبوب خداوند» پس از درجه ی «دوستدار خداوند» همین درجه است.

ابن رجب حنبلی می گوید:

اولیای خداوند که مقربان درگاه اویند دو دسته اند (سپس پس از ذکر دسته ی اول می گوید: ) دسته ی دوم کسانی اند که پس از انجام فریضه ها با انجام نوافل به سوی خداوند نزدیک می شوند که اینان اهل درجه ی «سابقین مقربین» (پیشی گرفتگان نزدیک به درگاه) هستند زیرا اینان بعد از اجرای فریضه با تلاش و کوشش در طاعت های نافله (غیر اجباری) و دوری از مکروهات، با در پیش گرفتن ورع به خداوند نزدیک شده اند، چنانکه خداوند متعال در حدیث قدسی چنین می گوید: بنده ام همچنان به انجام نوافل به من نزدیک می شود تا آنکه او را دوست بدارم …

سبب سوم: مداومت بر ذکر خداوند در هر حال با زبان و قلب و عمل و حال. نصیب بنده از محبت خداوند به اندازه ی نصیبش از ذکر است.

رسول الله (ص)می فرماید: من تا آنگاه که بنده ام مرا یاد کند و لب هایش برای ذکر و یاد من به حرکت در آید با اویم – روایت ابن ماجه با تصحیح آلبانی

و خداوند متعال می فرماید:

فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ-  بقره: ۱۵۲
مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم

همچنین رسول الله (ص) می فرماید: مفردان سبقت گرفتند. گفتند: مفردان چه کسانی اند ای رسول خدا؟ فرمود: آن مردان و زنانی که بسیار الله را یاد می کنند- به روایت مسلم نیشابوری

و رسول خدا (ص) در بیان زیان کسانی که خداوند را یاد نمی کنند این چنین می فرماید:

هیچ قومی از مجلسی که در آن یاد خدا را نکرده اند بر نمی خیزند مگر آنچنان که از لاشه ی الاغ برخواسته باشند- به روایت ابوداوود – آلبانی آن را صحیح دانسته است

برای همین وقتی شخصی به نزد پیامبر (ص) آمد و به او گفت: ای رسول خدا شریعت های اسلام برا ما زیاد شده است پس ما را به بابی راهنمایی کن که جامع باشد. رسول خدا (ص) فرمود: «همچنان زبانت از ذکر و یاد الله تر باشد – به روایت ابن ماجه – آلبانی آن را صحیح دانسته است

صحابه (رض) این وصیت پیامبر (ص) را به خوبی فهمیده و معنای باارزش آن را درک کرده بودند تا آنجا که به ابودرداء رضی الله عنه گفته شد مردی صد برده را آزاد کرده است، وی گفت: آزاد کردن صد برده از مال یک نفر واقعا زیاد است و بهتر از آن ایمانی است که شب و روز به همراه انسان باشد و اینکه زبان شما از یاد خداوند تازه باشد- به روایت امام احمد در کتاب زهد]

سبب چهارم: این است که در هنگام غلبه ی هوای نفس، آن چیزی را که خداوند دوست دارد بر دوست داشتنی های خود ترجیح دهی.

ابن قیم در شرح این جمله می گوید:ترجیح دادن رضایت الله بر رضایت دیگران اگرچه در این ترجیح سختی های بزرگی تحمل گردد و تاوان سنگین پرداخت شود و بدن در انجام آن کم توان شود.

و همچنین می گوید: ترجیح رضایت خداوند بر رضایت دیگران و اینکه شخص قصد انجام آن چیزی را داشته باشد که در آن خشنودی خداوند است گرچه این باعث خشم مردم گردد که به این درجه (ایثار) می گویند که بالاترین نوع آن از آن پیامبران است که از میان آنان بالاترین آن مخصوص پیامبران اولو العزم و از بین آنان بالاترین درجه ی آن مخصوص پیامبر ما (ص)است.

و همه ی اینها نمی شود جز با این سه:

۱- سرکوب هوای نفس
۲- مخالفت با هوای نفس
۳- جهاد با ابلیس و یارانش

شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله می گوید: مسلمان به این محتاج است که ترس از الله را داشته باشد و نفس خود را از هوا و هوس باز دارد. خود هوا و هوس و شهوت باعث بازخواست انسان نمی شود بلکه پیروی و عمل نمودن به آن باعث مجازات می گردد، حال اگر نفس انسان چیزی بخواهد و او آن را بازدارد این بازداشتن نفس، خود عبادت و عملی صالح است- مجموع فتاوی: ۱۰/ ۶۳۵

سبب پنجم: مطالعه ی نام ها و صفات خداوند متعال و مشاهده و معرفت آن توسط قلب، که هر که الله را با نام ها و افعالش به درستی بشناسد بی شک او را دوست خواهد داشت.

ابن قیم رحمه الله می گوید: کسی عارف شناخته نمی شود جز آنکه نسبت به الله و راهی که به او می رسد و به آفات و قطع کننده های این راه، عالم بوده و نسبت به الله، دارای حالتی باشد که این حالت به شناخت او نسبت به الله گواه باشد، زیرا عارف کسی است که الله را با نام ها و صفت ها و کارهایش بشناسد سپس با الله در کارهایش صادق بوده و نسبت به او در قصد و نیت اخلاص ورزد.

از (ص) ثابت است که فرمود: الله ۹۹ نام دارد که هرکه آن را بشمارد به بهشت داخل شود

سبب ششم: مشاهده ی نیکی و احسان و نعمت های پنهان و آشکار خداوند که این باعث محبت الله است.

بنده، اسیر خوبی است. نیکی و احسان معانی باارزشی هستند که احساس و عواطف انسان را می ربایند و او را به سوی محبت کسی که در حق وی نیکی کرده است پیش می برد. در واقع نعمت دهنده و خوبی کننده ای جز الله نیست و این بر اساس عقل صریح و نقل صحیح فهمیده می شود.

نزد دارندگان بصیرت، محبوبی جز الله وجود ندارد و هیچ کس مستحق همه ی محبت نیست جز او، و اگر انسان به معرفت حقیقی دست یابد خواهد دانست که تنها کسی که به او احسان ورزیده الله سبحانه و تعالی است و انواع احسان و نیکی او قابل شمارش نیست:

وإِن تَعُدُوا نِعمَتَ اللّهِ لاَ تُحصُوهَآ إنّ الإِنسَانَ لَظَلُومٌ کَفّارٌ-ابراهیم: ۳۴
و اگر نعمت الله را شماره کنید نمى‏توانید آن را به شمار درآورید قطعا انسان ستم‏پیشه ی ناسپاس است

سید قطب رحمه الله درفی ظلال القرآن می گوید:

اما (افئده) همان خاصیتی است که انسان با آن «انسان» شده است یعنی همان نیروی درک و تمییز و شناخت که خداوند به وسیله ی آن انسان را در این ملک بزرگ جانشین گردانده و انسان به وسیله ی آن، حامل امانتی گردید که آسمان ها و زمین و کوه ها از برداشتن آن ترسیدند [این یعنی] امانت ایمان اختیاری و هدایت ذاتی و استقامت ارادی بر منهج راست خداوند.

هیچ کس حقیقت ماهیت این نیرو و مرکز آن را در درون یا بیرون بدن انسان به درستی نمی داند زیرا این راز خداوند است در انسان، که کسی جز او آن نسبت به آن علم ندارد.

برای این همه هدایای گرانبهای خداوند لازم بود که انسان برای پاسداشت این امانت بزرگ برمی خواست، اما او این نعمت را پاس نداشت؛چه کم سپاسگزارید.

سبب هفتم: که از عجیب ترین این اسباب است: شکستگی قلب بطور کامل در برابر الله سبحانه و تعالی است. انکسار (شکستگی) به معنای خشوع است.

ابن قیم رحمه الله می گوید: حقیقتا خشوع معنایی است که میان بزرگداشت و محبت و ذلت و شکستگی جمع بسته است.

پیشینیان ما در مورد خشوع در برابر خداوند دارای حالاتی بس عجیب بودند که نشان دهنده ی صفا و پاکی قلب آنان است.

عبدالله بن زبیر (رض) هنگامی که برای نماز بر می خواست از روی خشوع به مانند چوبی بی حرکت می گردید به طوری که گنجشک ها بر پشت او می نشستند.

علی بن حسین زین العابیدن (رض) هنگامی که وضو می گرفت رنگش زرد می شد و هنگامی که به او گفتند این حالت چیست که به تو دست می دهد؟ فرمود: آیا می دانید قرار است در برابر چه کسی بایستم؟

سبب هشتم: خلوت با پروردگار در هنگام نزول خداوند متعال به آسمان دنیا برای مناجات با وی و تلاوت کلام او و ایستادن در برابرش با حضور قلب و با رعایت ادب بندگی، و سپس پایان بخشیدن این نیایش با استغفار و توبه:

تَتَجافى جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ یَدعون ربهم خوفاً وَطَمَعاً وَمِمّا رَزَقناهُم یُنفِقُونَ-سجده: ۱۶
پهلوهایشان از خوابگاهها جدا مى‏گردد [و] پروردگارشان را از روى بیم و طمع مى‏خوانند و از آنچه روزیشان داده‏ایم انفاق مى‏کنند.

یاران شب بدون شک از اهل محبت و بلکه از بهترین و والاترین آنان هستند زیرا ایستادن شبانه ی آنان در برابر الله سبحانه و تعالی همه ی اسباب محبت را که قبلا ذکر گردید در خود دارد.

بر این اساس عجیب نیست که امین آسمان جبرئیل علیه السلام بر امین زمین محمد (ص) با این پیام نازل شود که: بدان که شرف مومن قیام شب است و عزتش در بی نیازی از مردم- سلسله ی صحیحه

حسن بصری می گوید: هیچ عبادتی را سخت تر از نماز در دل شب نیافتم. به او گفته شد: چگونه است که تلاش کنندگان در راه خداوند در میان مردم زیباترین و شاداب ترین چهره ها را دارند؟ وی فرمود: زیرا آنان با رحمان خلوت گریدند و خداوند نیز از نور خود آنان را پوشانید.

سبب نهم: هم نشینی با دوستداران صادق خداوند و برگرفتن بهترین ثمره ها از سخنان آنان، و اینکه انسان سخنی نگوید جز آنکه مصلحت آن سخن را ترجیح دهد و بداند که در گفتن آن نفعی برای خود و دیگران است.

رسول الله (ص) می فرماید:

خداوند متعال فرمود: محبت من برای کسانی که برای من با یکدیگر محبت می ورزند واجب گردید. محبت من برای کسانی که برای من با هم می نشینند واجب گردید. محبت من برای کسانی که برای من به دیدار یکدیگر می روند واجب گردید.مشکاه المصابیح ـ آلبانی آن را صحیح دانسته است

محبت مسلمان نسبت به برادر و خواهر مسلمانش ثمره ی صدق ایمان و اخلاق نیکو است و همینگونه به مانند دیواری است محافظ که خداوند به وسیله ی آن قلب بنده را محافظت می کند و ایمان را در آن محکم نگه می دارد تا آنکه از بین نرود و ضعیف نگردد.

سبب دهم:  دور شدن از هر سببی که بین قلب انسان و خداوند فاصله ایجاد کند. زیرا اگر قلب فاسد گردد، بنده هیچ فایده و نفعی از دنیا و آخرت نخواهد برد. خداوند متعال می فرماید:

یَومَ لَا یَنفَعُ مَالٌ ولاَ بَنُوُنَ (۸۷) إِلاّ مَن أَتَى اللهَ بِقَلبٍ سَلِیم- شعراء: ۸۷- ۸۸
روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمى‏دهد (۸۷) مگر آنکه قلبی پاک به سوى الله بیاورد