دلایل محکم و متشابه

الف) قرآن کریم:

خداوند متعال می­فرماید: «هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ» (آل عمران: ۷) «او کسی است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرد. بخشی از آن، آیات محکم (صریح و روشن) است که آن‌ها اساس کتاب است. و (بخش) دیگر «متشابهات» است. اما کسانی‌که دردل‌های­شان  کژی و انحراف است، برای فتنه­جویی (و گمراه کردن مردم) و بخاطر تأویل آن (به دلخواه خود) از متشابه آن پیروی می‌کنند. و درحالی‌که تأویل آن­را جز الله نمی‌داند؛ و راسخان در علم می‌گویند: ما به همه آن (چه محکم و چه متشابه) ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگار ماست؛ و جز خردمندان متذکر نمی‌شوند».

در این آیه ده مساله وجود دارد:[۱]

 

مساله اول: مقصود آیه

از ام المومنین عایشه روایت است که می­گوید: رسول الله  صلی الله علیه وسلم این آیه را تلاوت نمودند: «هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ» سپس فرمودند: «فَإِذَا رَأَیْتُمُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ، فَأُولَئِکَ الَّذِینَ سَمَّاهم اللَّهُ فَاحْذَرُوهُمْ»: «چون کسانی را دیدید که از امور متشابه قرآن پیروی می­کنند، آنها همان کسانی هستند که خداوند از آنها نام برده است، پس از آنها بر حذر باشید».[۲]

ابوغالب می­گوید: «درحالی­که ابو امامه بر الاغش سوار بود، همراه او بودم تا اینکه به درب مسجد دمشق رسیدیم و سرهایی آویزان مشاهده کردیم. گفته شد: این سرهای خوارج است که از عراق آورده شده­اند. پس ابو امامه گفت: سگ­های آتش، سگ­های آتش، سگ­های آتش­اند. بدترین کشته شدگان در زیر آسمان هستند. خوشا به حال کسانی که آنها را کشتند یا به دست آنها کشته شدند. (و این را سه بار تکرار کرد.) سپس به گریه افتاد. گفتم: چه چیزی تو را به گریه انداخت ابوامامه؟ گفت: دلسوزی برای آنها؛ آنان اهل اسلام بودند که از آن خارج شدند. سپس این آیه را خواند: «هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ» سپس این آیه را خواند: «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ»[۳] گفتم: ای ابو امامه، آنها مصداق این آیات هستند؟ گفت: بله؛ گفتم: این نظر توست یا اینکه آن­را از رسول خدا شنیدی؟ ابوامامه گفت: من گستاخ هستم؟! من گستاخ هستم؟! من گستاخ هستم؟! آن­را نه یک بار، نه دو بار، نه سه بار، نه چهار بار، نه پنج بار، نه شش بار، (بلکه بارها و بارها) از رسول خدا شنیدم و انگشتانش را در گوش­هایش قرار داد و گفت: اگر چنین نباشد گوش­هایم کر شوند. (و این را سه بار تکرار کرد.) سپس حدیث پراکنده شدن بنی­اسرائیل به هفتاد و یک فرقه را ذکر نمود که یکی از آنها وارد بهشت می­شود و سایر آنها وارد دوزخ می­شوند. و اینکه این امت یک فرقه افزون بر آنها خواهد بود. (یعنی به هفتاد و دو فرقه تقسیم خواهد شد.) که یکی از آنها وارد بهشت می­شود و سایر آنها به دوزخ می­روند. پس گفتم: ای ابوامامه، مرا به چه سفارش می­کنی؟ گفت: (همراهی با) سواد اعظم (اکثریت مسلمانان) را بر خود لازم بگیر. گفتم: ویژگی سواد اعظم چیست؟ گفت: شنیدن و اطاعت کردن بهتر از تفرقه و معصیت است.[۴]

 

 

[۱] – نگا: الجامع لاحکام القرآن، قرطبی: ۴/۹-۲۰، ابن کثیر: ۱/۴۷۶-۴۸۲ طبری:  ۳/۱۹۶-۲۱۱، تفسیر بغوی: ۳/۳۲۲-۳۲۵

[۲] – مسلم: ۲۱۶۵؛ کتاب العلم

[۳] – (آل عمران: ۱۰۵): «و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند پس از آنکه دلایل روشن برای­شان  آمد و اینان برای­شان  عذاب بزرگی است».

[۴] – ابن ابی زمنین، اصول السنه، ص: ۲۲۲؛ عبد الله بن الامام احمد، السنه، ص: ۲۸۳؛ رک: مختصر الحجه علی ترک المحجه: ۱/۲۴۴، ۲۴۵