در چه شرایطی می توان نمازهای فرض و سنت را در ماشین و قطار خواند؟

بنده سر کار میرم و تا محل سکونتم حدود ۳۵ کیلومتر دوره و با ماشینی میایم که حدوداً ۱ ساعت طول میکشه که برسه به شهر و قبل از اذان مغرب یا صبح راه میافته و من نمیتونم نمازم رو بخونم میخواستم بدونم چی کار باید بکنم؟

الحمدلله،

اقامه ی نمازهای فرض در مدت زمانی که برای هر یک معین شده اند، واجب است و به تاخییر انداختن نمازها جایز نیست بگونه ای که وقت نماز بگذرد، چه در اینصورت کسی که نمازش را فوت کند، مرتکب گناه بس بزرگی (از زنا و قتل) شده است و حتی برخی از علما کسی را که عمدا نمازش را به تاخییر بیاندازد تا آنکه وقت نماز دیگر برسد را کافر می دانند.

زیرا خداوند می‌فرماید: (إن الصلاه کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا)( نسا/۱۰۳٫)

[بی‌گمان نماز در اوقات محدود و معین فرض‌گردیده است‌]‌”‌.

بنابراین بر هر مسلمانی واجب است که نمازهایش را در سر وقت مقرر خود ادا کند و حق ندارد نمازش را ترک کند و بخواهد با نمازهای دیگر آنرا قضا نماید! زیرا قضای نماز بجز در دو حالت زیر جایز نیست:

۱- کسی در خواب بماند و وقتی که بیدار شد متوجه گشت که وقت نماز سپری شده است.

۲- شخصی که بدلیل مشغله ی فکری کاملا فراموش می کند که وقت نماز رسیده و زمانی که بیاد می آورد، وقت نماز تمام شده است.

دلیل: از انس رضی الله عنه روایت است که گفت : پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود : (من نسی صلاه أو نام عنها فکفارتها أن یصلیها إذا ذکرها) «هر کس نمازی را فراموش کند یا به خواب برود و نمازش را نخواند، کفاره آن این است که هرگاه به یادش آمد آن را بخواند». مسلم (۶۸۴)

آیا کسی که عمداً نماز را تا خارج شدن وقت ترک کند، می‌تواند قضای آن را بجای آورد؟

ابن حزم رحمه الله در «المحلی» (۲۳۵/۲) می‌گوید :

همانا خداوند متعال برای هر نماز فرضی وقت معینی را قرار داده که آغاز و پایانش مشخص است، بطوریکه در زمان مشخصی وقت آن فرا می‌رسد، و نیز در وقت معینی وقت آن به پایان می‌رسد، بنابراین کسی که نمازش را بعد از خارج شدن وقتش می‌خواند، مثل کسی که نماز را قبل از دخول وقتش خوانده باشد، چون هر دوی آنها در غیر وقت خودشان نماز خوانده‌اند.همچنین حکم کردن به قضای نماز باید از جانب خدا بیان شده باشد، زیرا حکم کردن به چیزی یک نوع قانونگذاری به حساب می‌آید، و این کار مختص خدا است که آن را توسط پیامبرش ابلاغ کرده است و اگر بر کسی که نماز را عمداً تا خروج وقت آن ترک کند قضایی واجب می‌بود، خداوند متعال و رسول او صلی الله علیه وسلم ازذکر آن غفلت نمی‌کردند و آن را هم فراموش نکرده‌اند وبا ترک بیان آن عمداً ما را در سختی قرار نمی‌دادند :

) وَمَاْ کَاْنَ رَبُّکَ نَسِیّاً (   (مریم : ۶۴)

«و پروردگار تو فراموشکار نبوده است».

و هر قانونگذاری و حکمی که منشأ آن قرآن و سنت نباشد، باطل است – اه‍ -.

اما به سوال باز می گردیم: آیا خواندن نمازهای (سنت و فرض) در ماشین و حالت سواره جایز است؟

الف: نماز سنت در ماشین و وسائل نقلیه ی دیگر:

خواندن نماز سنت بر روی سواری ـ شتر، هواپیما، ماشین، کشتی و وسایل نقلیه دیگر ـ درست است، بخاطر روایت عامربن ربیعه رضی الله عنه که می‌گوید : (پیامبر صلی الله علیه و سلم را دیدم که نمازش را روی شترش به هر طرف که رو می‌کرد، می‌خواند).

و در روایتی دیگر آمده : (او پیامبر صلی الله علیه و سلم را دید که نماز شب را در سفر و روی شترش به هر طرف که رو می‌کرد، می‌خواند). متفق علیه، بخاری (۱۰۹۳-۱۱۰۴)، مسلم (۷۰۱).

و بخاطر روایت جابر رضی الله عنه که می‌گوید : (رسول خدا صلی الله علیه و سلم به هنگام سفر نمازش را روی شترش به هر طرف که رو می‌کرد، می‌خواند، و هرگاه می‌خواست نماز فرض بخواند از شترش پیاده می‌شد و رو به قبله می‌کرد). بخاری (۴۰۰-۱۰۹۴-۱۰۹۹-۴۱۴۰).

و در روایتی دیگر آمده : (او روی شترش رو به مشرق نماز می‌خواند و هر گاه می‌خواست نماز فرض بخواند از شترش پیاده می‌شد و رو به قبله می‌کرد). و در این باره احادیث و روایت زیاد دیگری امثال روایت انس صلی الله علیه و سلم وجود دارد. مسلم (۷۰۲).

و عبدالله بن عمر رضی الله عنهما می‏گوید:

“إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم کَانَ یُوتِرُ عَلَی الْبَعِیرِ.” (بخاری:۹۹۹)

یعنی: رسول الله صلی الله علیه وسلم سوار بر شتر، نماز وتر را می‏خواند.

بنابراین به اتفاق علما جایز است که نمازهای سنت را در ماشین و دیگر وسائل نقلیه خواند و هیچ منعی برای آن وجود ندارد. البته تا حتی‏الامکان باید سعی شود تا مقابل قبله و ایستاده نماز را خواند، ولی اگر امکان ایستادن نبود، می توان نشسته نماز را خواند، و اگر ماشین و یا هواپیما از جهت قبله خارج شود و یا از اول جهت قبله نباشد باز هم نماز قابل قبول هست.

جابر بن عبدالله رضی الله عنهما می‏گوید: “کان النَّبِیَّ صلی الله علیه وسلم یُصَلِّی التَّطَوُّعَ وَهُوَ رَاکِبٌ فِی غَیْرِ الْقِبْلَهِ.”(بخاری: ۱۰۹۴)

یعنی: رسول الله صلی الله علیه وسلم نمازهای نفل را در حالت سواری و بدون اینکه روبه قبله باشد، می خواند.

عمران بن حصین رضی الله عنه می‏گوید: کَانَتْ بِی بَوَاسِیرُ، فَسَأَلْتُ النَّبِیَّ  صلی الله علیه وسلم عَنِ الصَّلاهِ، فَقَالَ: «صَلِّ قَائِمًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَی جَنْبٍ». (بخاری:۱۱۱۷)

یعنی: من به بیماری بواسیر، مبتلا بودم. از رسول الله صلی الله علیه وسلم پرسیدم که چگونه نماز بخوانم؟ فرمود: «حتی‏الامکان، نماز را  ایستاده بخوان. اگر نتوانستی، نشسته بخوان. و اگر این هم برایت مقدور نبود، بر پهلو خوابیده، نماز بخوان .

ب: نمازهای فرض در ماشین و دیگر وسائل نقلیه ی مشابه:

بر طبق نصوص وارده، خواندن نمازهای فرض در حالت سواره جایز نیست. در روایتی آمده : (پیامبر فقط نمازهای فرض را بر روی شترش نمی‌خواند) متفق علیه، بخاری (۹۹۹-۱۰۰۰-۱۰۹۵-۱۰۹۶- ۱۰۹۸-۱۱۰۵)، مسلم (۷۰۰).

جابر ابن عبد الله رضی الله عنه می‏فرماید:”کَانَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وسلم یُصَلِّی عَلَی رَاحِلَتِهِ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ. فَإِذَا أَرَادَ الْفَرِیضَهَ، نَزَلَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَهَ.” (بخاری:۴۰۰)

یعنی: رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم نوافل را بر پشت مرکب و به هر طرفی که آن می رفت، می خواند. اما هنگامی که می خواست نماز فرض بخواند، پیاده می شد و رو به قبله، نماز می خواند.

بنابراین بر طبق احادیث صحیحی که از پیامبر صلی الله علیه وسلم وارد است، نمی توان نمازهای فرض (صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء) را در ماشین (بجز کشتی و هواپیما) خواند. بلکه باید ماشین را نگه داشت و پیاده شد و سپس در مکان مناسبی نماز خود را بخوانیم.

اما دلیل اینکه می توان نماز فرض را در کشتی و هواپیما خواند:

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  در مورد نماز خواندن در کشتی، سؤال شد؟ فرمود: «صلّ فیها قائماً إلاّ أن تخاف الغرق» (روایت دارقطنی و حاکم) (ایستاده نماز بخوان مگر اینکه خطر غرق شدن وجود داشته باشد). که این حدیث دلالت بر جواز نماز خواندن بر روی کشتی دارد و هواپیما نیز حکم کشتی را دارد.

و باید به این نکته توجه داشت که بر خلاف ماشین، کشتی و هواپیما بر روی زمین حرکت نمی کنند و بلکه در دریا و هوا سیر می نمایند، لذا توقف آنها مقدور نیست تا فرد پیاده شود و نمازش را بر روی زمین بخواند.

پس خواندن نمازهای فرض در کشتی و هواپیما جایز است، ولی در ماشین و امثال آن جایز نیست، مگر آنکه دو شرط زیر برقرار باشد:

۱- اختیار ماشین در دست او نباشد، بعبارتی او راننده نیست و بلکه مسافری است که با ماشین و اتومبیل عمومی در حال سفر است. اگر او راننده است، باید توقف کند و نمازش را بخواند و هیچ عذری در این حالت پذیرفته نیست.

۲- کسی که در ماشین بسر می برد و در حال رفتن به مقصد است، مطمئن باشد که تا قبل از رسیدن به مقصد، وقت نماز تمام می شود. چنانکه به مقصد برسد ولی هنوز وقت مقرر نماز تمام نشده است، حق ندارد نمازش را در ماشین بخواند، بلکه بایستی هر موقع بازگشت نمازش را بخواند. همچنین باید توجه داشت که اگر قبل از سوار شدن به ماشین، وقت نماز فرا رسیده است، باید قبل از آنکه سوار اتومبیل شود، نمازش را بخواند و حق ندارد که در ادای نماز کوتاهی کند به این امید که در ماشین نمازش را بخواند! (مگر برای نمازهایی که امکان جمع کردن در آنها وجود دارند که بعدا اشاره خواهیم نمود.)

چنانکه این دو شرط فراهم باشند، در آنصورت شخص می تواند نماز فرض خود را در ماشین بخواند. دلیل آنهم آیات زیر هستند:

«حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاهِ الْوُسْطَی وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (۲۳۸)فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ» (بقره / ۲۳۸-۲۳۹)

«در انجام نمازها و (به ویژه) نماز میانه (نماز عصر) محافظت ورزید و فروتنانه برای خدا به پا خیزید. و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگری) ترسیدید، پیاده یا سواره نماز بخوانید. اما هنگامی که امنیت خود را باز یافتید (نماز را به صورت معمول آن به جا آورید و) برای آنچه که نمیدانستید و خدا به شما آموخت، خدای را یاد کنید».

«لا یُکلف الله نفساً إلا وسعها »(بقره ۲۸۶)

خداوند هیچ کسی را جز در حد توانش مکلف نمی کند.

« فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» (التغابن : ۱۶)

«پس‌ تا آنجایی که طاقت‌ و توان‌ دارید تقوا و خداترسی‌ داشته‌ باشید»

« وما جعل علیکم فی الدین من حرج»(حج ۷۸)

و در دین بر شما سختی قرار داده نشده است.

همچنین رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند:[ إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ] مسلم(۱۳۳۷)

«هرگاه شمارا به چیزی دستور دهم تا سر حد توان آن را انجام دهید»

چند نکته ی مهم که باید همراه با دو شرط فوق درنظر گرفته شوند:

اگر بعنوان مثال کسی زمانی سوار ماشین می شود که هنوز وقت نماز ظهر نرسیده است، و ضمن آنکه شرایط فوق در مورد او صدق می کند، مطمئن است که تا وقت نماز عصر به مقصد نمی رسد، در آنصورت او نباید نماز ظهر را در ماشین بخواند، بلکه باید نماز ظهر را همراه با نماز عصر بصورت جمع تاخییر بخواند، زیرا در این عمل از سوی شرع رخصت و اجازه وجود دارد.

از انس روایت است : (کان رسول الله  صلی الله علیه وسلم إذا ارتحل قبل أن تزیغ الشمس أخر الظهر إلی وقت العصر ثم نزل فجمع بینهما فإن زاغت الشمس قبل أن یرتحل صلی الظهر ثم رکب) «پیامبر صلی الله علیه وسلم وقتی که قبل از زوال خورشید سفر می‌کرد، نماز ظهر را تا وقت عصر به تأخیر می‌انداخت؛ سپس توقف می‌کرد و آن دو (ظهر و عصر) را با هم می‌خواند؛ و اگر قبل از شروع سفر، خورشید زوال می‌کرد، نماز ظهر را می‌خواند و بعد از آن حرکت می‌کرد». متفق علیه

از معاذ روایت است : (أن النبی صلی الله علیه وسلم کان فی غزوه تبوک إذا ارتحل قبل أن تزیغ الشمس، أخر الظهر حتی یجمعها إلی العصر، یصلیهما جیمعا، و إذا ارتحل بعد زیغ الشمس، صلی الظهر و العصر جمیعا ثم سار، و کان إذا ارتحل قبل المغرب أخر المغرب حتی یصلیها مع العشاء و إذا ارتحل بعد المغرب عجل العشاء فصلاها مع المغرب) «پیامبر صلی الله علیه وسلم در غزوه تبوک وقتی که قبل از زوال خورشید حرکت می‌کرد، ظهر را به تأخیر می‌انداخت و به هنگام عصر، با نماز عصر جمع می‌کرد و هرگاه بعد از زوال خورشید حرکت می‌کرد، نماز ظهر و عصر را با هم می‌خواند و پس از آن حرکت می‌کرد و اگر قبل از مغرب سفر می‌کرد نماز مغرب را به تأخیر می‌انداخت تا آنرا با عشاء بخواند؛ ولی اگر بعد از غروب آفتاب حرکت می‌کرد، نماز عشا را جلو می‌انداخت و با مغرب می‌خواند». ابوداود ۱۰۶۷

از ابن عباس رضی الله عنه  روایت است : (صلی رسول الله صلی الله علیه وسلم الظهر و العصر جمیعا بالمدینه فی غیر خوف ولاسفر) «پیامبر صلی الله علیه وسلم در مدینه در غیر زمان خوف و سفر نماز ظهر و عصر را با هم جمع کرد» ابوزبیر گفت : از سعید پرسیدم چرا این کار را کرد؟ گفت : همانطور که تو از من سؤال کردی، از ابن عباس سؤال کردم گفت : (أراد أن لایحرج أحداً من أمته) «خواست کسی از امتش را به سختی نیاندازد». ابن ماجه ۱۰۶۸

یا حالتی را در نظر بگیرید که وقت اذان ظهر رسیده و فرد می خواهد سوار ماشین شود، اگر او مطمئن است که تا اذان مغرب به منزل نمی رسد، در اینصورت باید نماز ظهر و عصر را باهم و قبل از سوار شدن به ماشین بخواند، یعنی نماز عصر را بصورت جمع تقدیم با نماز ظهر و قبل از سوار شدن بخواند. اما اگر هنوز وقت نماز ظهر نرسیده و سوار ماشین شد و مطمئن بود تا مغرب به مقصد نمی رسد، و یا وقت بسیار تنگ بود و احتمال داشت که ماشین یا قطار حرکت کند – هرچند اذان ظهر داده شده بود- باز برای او جایز است که نمازهایش را در داخل ماشین یا قطار بخواند.

و یا در دیگر نمازها نیز به همین صورت است، مثلا هنوز وقت اذان مغرب نشده است و فرد سوار بر ماشین است، و مطمئن است که تا وقت نماز عشاء به مقصد نمی رسد، او نباید نماز مغرب را در ماشین بخواند، بلکه باید همراه با نماز عشاء آنرا بصورت جمع تاخییر بخواند.

و یا برای نماز صبح، مثلا کسی را در نظر بگیرید که هنوز وقت اذان صبح نرسیده سوار ماشین می شود و می داند تا بعد از طلوع آفتاب به مقصد نمی رسد، در این شرایط برایش جایز است که نمازش را در ماشین بخواند (البته با وجود شرایط فوق الذکر) اما اگر اذان صبح داده شده، او باید ابتدا نماز صبحش را بخواند و بعد سوار ماشین شود.

اما حالتی دیگر: فرض کنید شخصی در منزل خود است و نماز ظهرش را خوانده است، بعد قبل از آنکه اذان عصر داده شود ناگهان ناچار می شود که با ماشین به مقصدی دیگر برود، و مطمئن است تا مغرب نخواهد رسید، در این حالت – با وجود شرایط فوق الذکر- می تواند نماز عصرش را در ماشین بخواند. و اگر مطمئن است تا وقت عشاء نمی رسد، در اینصورت او باید نماز عصرش را در داخل ماشین بواند ولی نماز مغرب را به تاخییر بیاندازد و هرگاه پیاده شد، مغرب را همراه نماز عشاء بصورت جمع تاخییر بخواند. ولی حق ندارد نماز عصر را نیز به وقت عشاء بیاورد زیرا جمع کردن نمازها فقط در حالتهای زیر جایزند:

ظهر با عصر (یا عصر با ظهر) و مغرب با عشاء (یا عشاء با مغرب)

بر این اساس اگر فردی وقت نماز مغرب رسیده بود و سوار بر ماشین شد و مطمئن بود که تا وقت نماز صبح به مقصد نمی رسد و در بین راه نیز هیچگونه توقفی ندارند، می تواند نماز عشاء را جلو بیاورد و قبل از سوار شدن به داخل اتومبیل نماز مغرب و عشاء را با هم بخواند و به اصطلاح نماز عشاء را بصورت جمع تقدیم بخواند..

نکته ی مهم دیگر: اگر فرد حائز شروط فوق بود و در ماشین بود ولی وضو نداشت، در این حالت می تواند با خاک تیمم کند و یا اگر خاک در دسترس نیست، کافیست تا چند بار دو کف دستش را بر صندلی های ماشین بزند تا از گرد و خاک آنها تیمم کند و روش تیمم نیز بصورت زیر است:

بعد از آنکه دو کف دستش را با خاک و یا گرد و خاک آغشته کرد، در دستش فوت کرده تا خاک و غبار آن زدوده شوند و بعد با دو دستش ابتدا صورتش و سپس دو کف دستش (پشت و روی آنه) را مسح کند و همین قدر کافیست.

بنابراین با توجه به این مطالب به سوال کننده می گوییم:

– اگر شما قبل از اذان صبح به راه می افتید و تا بعد از طلوع آفتاب به مقصد نمی رسید، و از طرفی توانایی و قدرت این را ندارید تا ماشین را نگه دارید، پس می توانید در داخل ماشین نمازتان را بخوانید.

– اگر بعد از اذان صبح سوار ماشین یا قطار می شوید، باید قبل از سوار شدن نمازتان را بخوانید، مگر آنکه مطمئن باشید که قبل از آنکه وقت نماز صبح تمام می شود به مقصد می رسید که در این وضعیت می توانید بعد از رسیدن نمازتان را بخوانید.

– اگر قبل از اذان مغرب سوار می شوید و تا وقت عشاء به مقصد نمی رسید، پس باید نماز مغرب را به وقت نماز عشاء ببرید و هرگاه به مقصد رسیدید، هر دو نماز مغرب و عشاء را بصورت جمع بخوانید.

– اگر بعد از اذان مغرب سوار می شوید، باید سعی کنید نمازتان را قبل از حرکت بخوانید، مگر آنکه وقت بسیار تنگ باشد و قطار یا ماشین شما را جا بگذارد و وسیله ی دیگری برای بازگشت نباشد که در ایصنورت باید همانند حالت سابق، نماز مغرب را به وقت عشاء ببرید و بصورت جمع تاخییر همراه با عشاء بخوانید.

– اگر قبل از اذان مغرب به راه می افتید ولی قبل از عشاء می رسید، باید هنگام رسیدن نماز مغرب را بخوانید و نمی توانید با عشاء جمع کنید مگر ضرورتی شدید پیش آید.

والله اعلم