در مورد صحت انتساب قصیده نعمانیه به امام ابوحنیفه و ادعای توسل ایشان به پیامبر

سوالی داشتم در رابطه با قصیدهء از امام ابو حنیفه رح. از ایشان نقل می شود که در کتاب «القصیده النعمانیه صفحه ی ۸۶ تالیف خود حضرت امام اعظم رحمه الله تعالی». ایشان در باب توسل به ذات مبارک حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و سلم اینچنین ابیاتی را سروده اند:

یا سَیدَ السَّادَاتِ جِئتُکَ قَاصِدًا

اَرجُو رِضَاکَ وَ احتَمِی بِحِمَاکَا

وَاللهِ یا خَیرَ الخَلاَئِقِ اِنَّ لِی

قَلبًا مَشُوقًا لاَیرِومُ سِوَاکَا

قَد فُقتَ یا طَهَ جَمِیعَ الاَنبِیاءِ

طُرًّا فَسُبحَانَ الَّذِی اَسرَاکَا

وَاللهِ یا یسٍ مِثلُکَ لَم یکُن

فِی العَالَمِینَ وَ حَقِّ مَن نَبَاکَا

یا مَالِکِی کُن شَافِعِی فِی فَاقَتِی

اِنِّی فَقِیرٌ فِی الوَرَی لِغِنَاکَا

یا اَکرَمَ الثَّقَلَینِ یا کَنزَ الغِنَی

جُد لِی بِجُودِکَ وَ ارضِنِی بِرِضَاکَا

مفهوم این ابیات اینچنین است:

ای سید و سالار بزرگان! (خطاب به رسول اکرم صلی الله علیه و سلم)، به قصد دیدار تو آمده و رضایتت را میطلبم و قرار گرفتن تحت حمایت تو را میخواهم. ای بهترین خلائق! به خدا سوگند من قبلی دارم که مشتاق و شیفته ی توست که کسی جز تو را نمیطلبد. ای طه! (از نامهای حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و سلم) تو برتر از همه ی پیامبران هستی از همه ی آنها، چه پاک و منزه است خدایی که تو را شبانه سیر داد. ای یاسین! (از نامهای حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و سلم) به خدا سوگند که در تمام عالم، همانندی برای تو نبوده است، به حق خدایی که مقام تو را بلند و رفیع گردانیده است، کسی همانند تو وجود ندارد. ای مالک من! خودت در فقر و نیاز و نداری، مرا شفاعت کن و به یاریم بشتاب، زیرا که من فقیرترین مخلوقاتم و به بی نیازیت محتاج. یا محبوب ثقلین! (انسانها و جنیان) ای کان بی نیازی و گنج دارایی! از سخاوتت کرمی و از رضایتت لطفی بنما.

…………….

سوالم اینست که آیا می دانید که این نقل قول سندش درست؟ چنین کتابی از ایشان داریم ما با چنین قصیدهء؟ اگر داریم سندش صحیح است و اگر نیست به چه دلیل؟

بارک الله فیکم

الحمدلله،

امام ابو حنیفه رحمه الله در زمان حیات خویش کتابی را ننوشتند، و کتابهایی که به ایشان منسوب هستند را شاگردانش نوشتند، اما کتابهایی که بطور قطع به ایشان منسوب هستند عبارتند از:

الفقه الأکبر، به روایت حماد بن أبی حنیفه.‎

الفقه الأکبر، به روایت أبی مطیع البلخی.

العالم والمتعلم، به روایت أبی مقاتل السمرقندی.

رساله الإمام أبی حنیفه إلى عثمان البتی.

الوصیه، بروایه أبی یوسف.

البته کتابهای دیگری به ایشان نسبت داده شده از جمله :

‏‏کتاب (الحیل) که خطیب بغدادی در تاریخ بغداد آنرا به ابوحنیفه نسبت داده است.

کتاب (المقصود فی الصرف) و چندین کتاب دیگر را که سزکین در تاریخ التراث العربی (۵۰/۳/۱) به ابوحنیفه نسبت داده است، ولی این کتابها بمانند پنج کتاب فوق مشهور نیستند و دکتر محمد خمیس در مورد آنها می گوید: «نسبت هیچ یک این کتابها از ناحیه ی روایت و وفق آنها با منهج محدثین در نقد و بررسی، به امام ابوحنیفه ثابت نخواهد شد» و باز در ادامه می گوید: «هیچ روایت صحیح یا نسخه ی معتمدی را نیافتم که بر اساس آن بتوان نسبت آن کتب را ابوحنیفه قاطعانه ثابت کرد، بخصوص بعد از آنکه برخی از علمای حنفیه همچون زبیدی و ابی الخیر حنفی گفته اند که این کتابها جزو تالیفات امام ابوحنیفه نیستند» أصول الدین عند الإمام أبی حنیفه (۱۴۰).

بنابراین کتاب “القصیده النعمانیه” نیز نه تنها توسط امام ابوحنیفه نوشته نشده است، بلکه نسبت آن کتاب به ایشان نیز ثابت نیست، خصوصا اگر ما به بعضی از اقوال امام ابوحنیفه در کتابهای معتبر نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد که ایشان توسل غیر مشرع را – چنانکه در اشعار مذکور در سوال آمده- به هیچ وجه جایز نداسته اند.

محمد بن عبدالرحمن الخمیس رحمه الله در کتاب “اعتقاد أئمه السلف” آورده است:

«امام ابوحنیفه در مورد توسل شرعیِ جایز و نهی از توسل بدعیِ نا جایز، می‌فرماید: «برای کسی شایسته نیست که خداوند را، جز با دعایی که او اجازه و بدان دستور داده است، بخواند و خداوند در آیه‌ی دعایی زیر که توسل مشروع را بیان می‌کند، می‌فرماید:« وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُواْ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمَآئِهِ سَیُجْزَوْنَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» الأعراف: ١٨٠  (برای خدا نامهایی نیکو است، پس او را با آن نامها بخوانید و کسانی که در نامهای او کجروی می‌کنند را رها سازید، بزودی کیفر آنچه می‌کردند را خواهند دید). «اعراف/»

۱-  امام ابوحنیفه می‌گوید: «مکروه است در دعا بگوییم: خداوندا! از تو بحق فلان کس، یا بحق پیامبران و رسولانت و یا بحق بیت الحرام و مشعر الحرام، می‌خواهم مشکلم را حل کنی ویا..‌.» (ر. ک. به شرح العقیده الطحاوی/۲۳۴ و اتحاف الساده ۲/۲۸۵ و شرح الفقه الاکبر/۱۹۸).

۲-   امام ابوحنیفه می‌گوید: برای کسی شایسته نیست خداوند را بجز با خود او(اسمها، صفات و همان روشی که مشروع قرار داده) بخواند و مکروه است که بگوید از تو می‌خواهم به تکیه‌گاههای عزتِ عرشت یا بحق مخلوقاتت..‌.» [ التوسل والوسیله ص۸۲ , و نگاه کنید به: شرح الفقه الأکبرص۱۹۸]

..امام ابوحنیفه رحمه الله در باب توسل به شدت احتیاط می‌کرد؛ تا جایی که توسل با الفاظ دو پهلویی را که احتمال صحیح و اشتباه در آنها وجود داشت، مکروه می‌دانست و از به کار بردن چنین الفاظی نهی می‌کرد، امام رحمه الله  می‌فرماید:  «مکروه می‌دانم که فردی در دعایش بگوید؛ از تو می‌خواهم که به تکیه‌گاههای  عزت عرشت، یا به‌حق مخلوقاتت،..» و دیگر سخنان نقل شده از او که در ادامه‌ی بحث ذکر خواهیم نمود.

با این حال می‌بینیم بسیاری از منتسبان به مذهب حنفی، از عقیده‌ی امام ابوحنیفه منحرف شده و به توسل ناجایز و خود ساخته روی آورده‌اند و هر کسی  آن‌ها را از این عمل ناروا منع و با آن‌‌ها مخالفت کند، متهم، به دوست نداشتن اولیاء و انبیاء می‌شود.»

و این نظرات امام ابوحنیفه در باره ی توسل بود، حال چگونه ممکن است خود ایشان بر خلاف گفته های خویش عمل نماید، و خطاب به رسول خدا صلی الله علیه وسلم بگوید: “ای مالک من! خودت در فقر و نیاز و نداری، مرا شفاعت کن و به یاریم بشتاب”، قطعا ایشان از چنین سخنان باطلی مبرا هستند.

در ضمن قابل تذکر است که: اسم “طه” و “یاسین” از اسماء پیامبر صلی الله علیه وسلم نیستند. بلکه این اسماء جزو حروف مقطعه ی قرآن هستند. (نگاه کنید به: تحفه المودود لابن القیم رحمه الله تعالى ص۱۰۹».

والله اعلم

وصلی الله وسلم علی محمد وعلى آله وأصحابه والتابعین لهم بإحسان إلى یوم الدین