درس سوم، در حج و مناسک آن ندای توحید بلند می‌شود(۲)

همچنین در ابتدای ظهور اسلام و در زمان پیامبراکرم  صلی الله علیه و سلم مشرکان به ظاهر اقرار می‌کردند که آفریدگار و روزی‌دهنده و اداره‌کننده همه کارهای آنان خداوند است، امّا با این وصف دین و احکام دینی را خالص برای خدا انجام نمی‌دادند و مختص به او نمی‌گرداندند بلکه در پرستش، شریک و همتا برای خدا می‌تراشیدند، از سنگ و چوب و غیره بتهای مختلف می‌ساختند!! کما اینکه خداوند این وضع و حالت متناقض آنان را در چندین جا در قرآن کریم بیان نموده از آن جمله می‌فرماید:

﴿وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ لَیَقُولُنَّ ٱللَّهُۖ فَأَنَّىٰ یُؤۡفَکُونَ ۶١﴾ [العنکبوت: ۶۱].

«و اگر از آنان (که کسانی و یا بتهایی را شریک خدا می‌دانند) بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است وخورشید و ماه را (برای منافع شما انسانها) مسخر کرده است؟ به طور قطع خواهند گفت: خدا! (چرا که می‌دانند این بتها و معبودهای دروغین توانائی چنین کاری را نداشته و ندارند) پس چگونه (با وجود این اعتراف و به یگانگی خدا، از حق) منحرف می‌گردند؟!».

البته آیاتی که مؤید این معنی می‌باشند بسیارند. حافظ ابن کثیر در تفسیر خود می‌گوید: خداوند در چندین جا از قرآن جمله «لا إله إلاّ هو» را بیان فرموده و می‌خواهد یکتائی و بی‌شریکی خدا را تأکید نماید و هر معبود دیگری را باطل بدارد، چون مشرکینی که غیر خدا را می‌پرستیدند در واقع می‌پذیرفتند که آفریدگار آسمانها و زمین، رام‌کننده خورشید و ماه و چرخاننده شب و روز فقط پروردگار جهانیان است، اوست آفریدگار و روزی‌دهنده بندگانش، و تعیین‌کننده میزان عمر و تدبیر همه کارها در دست قدرت و مشیّت اوست، و تنها او می‌داند که مصلحت هرکسی در چیست؟ و چه کسی شایسته دارابودن و یا نداربودن می‌باشد؟ از اینرو مشرکان خوب می‌دانند که خالق و آفریننده تمام کائنات تنها خداست و تدبیر و اراده کائنات فقط در دست قدرت لایزال اوست. بنابراین وقتی که واقعیت امر چنین است، پس چرا غیر پرستیده شود؟ و چرا بر غیر خدا توکّل بسته شود؟ چون نباید تردید داشت همچنانکه او در آفریدگاری وتدبیر کائنات یکتا و بی‌شریک است در پرستش نیز یکتا و بی‌‌انباز می‌باشد.

علاوه بر این، خداوند در چند جای دیگر قرآن نیز توحید الوهیّت را برای کسانی بیان می‌کند که به توحید و یگانگی ربوبیّت اقرار می‌کنند و مشرکین هم به این امر اعتراف داشتند، چنانکه در تلبیه‌گفتنشان می‌گفتند: «لَبَّیْکَ لا شَرِیکَ لَکَ  إِلا شَرِیکًا هُوَ لَکَ، تَمْلِکُهُ وَمَا مَلَکَ»^[۱] البته این معنی و گفتار در قرآن بسیار تکرار شده است: کفار و مشرکینی که به توحید ربوبیت خداوند اعتراف داشتند از آنان خواسته شده است که در کنار اعتراف‌داشتن به توحید ربوبیت واجب است که به توحید الوهیت نیز ایمان داشته باشند، به این معنی که خدا را در پرستش یکتا بدانند و همه عبادتها را خالصاً و مخلصاً فقط برای او، و به خاطر رضای او انجام دهند، و به همین سبب است که به روشنی می‌بینیم خداوند در بیان توحید ربوبیت به شکل خطاب استفهامی به این عدّه از کفّار و مشرکان هشدار می‌دهد، پس اگر آنان به ربوبیت خدای متعال اقرار کردند آنان را ملزم به اعتراف می‌کند که باید این واقعیت را بپذیرید یگانه ذاتی که لایق و شایسته پرستش می‌باشد فقط ذات واحد و بی‌شریک خداست و بس، آنگاه آنان را ملامت و سرزنش می‌کند به اینکه: «وقتی که شما اعتراف می‌کنید که آفریدگار و پروردگار عالمیان فقط ذات یگانه اوست پس چرا غیر او را در پرستش با او شریک می‌دارید؟» چون کسی که به یگانگی پروردگار جهانیان اعتراف داشته باشد واجب است که کلیه عبادتها را تنها برای او و به خاطر رضای او انجام دهد به گونه‌ای که هیچ‌کس و هیچ‌چیزی را در آن شریک او نسازد.

از این رو با توضیحاتی که داده شد مشخص گردید که تنها اقرار و اعتراف به اینکه خالق و رازق و مدبر و متصرّف مخلوقات عالم خداوند می‌باشد، در توحید و یکتاپرستی کافی نیست بلکه تا زمانی که تمام عبادتها و پرستشها خالص برای خدا انجام نگیرد، چنان توحید غیرمخلصانه‌ای در روز قیامت برای رهائی از عذاب خدا کافی نخواهد بود، زیرا تردیدی نیست خداوند توحید ربوبیت را زمانی از بندگان خود می‌پذیرد که در کنار آن توحید عبادت نیز کامل و بدون وابسته به چیز دیگری باشد، و هرگونه عبادت و پرستشی را خالص برای خدا انجام دهند.

بنابراین لازم است در هر عبادتی و در هر حالت و موقعیتی هیچ شریک و همتائی برای خدای یگانه و بی‌مثل و مانند قرار ندهیم، بلکه فقط او را یگانه معبود بر حق بدانیم و تنها او را به فریاد بخوانیم و بر او توکّل کنیم و ذرّه‌ای از عبادت را جز برای ذات پاک و بی‌همتای او برای کسی یا چیز دیگری انجام ندهیم، زیرا همچنانکه ذات پاک خداوند در آفرینش یکتا و بی‌شریک است، در پرستش نیز فقط او شایسته و سزاوار پرستیدن می‌باشد. و به همین سبب است که خداوند خطاب به کسانی که علم و آگاهی کامل دارند به اینکه او در آفرینش تنها و بی‌شریک می‌باشد اما با این وصف باز غیر او را پرستش می‌کنند می‌فرماید:

﴿فَلَا تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ﴾ [البقره: ۲۲].

«پس شرکاء و همانندهائی برای خدا قرار ندهید در حالی که شما (از روی فطرت) می‌دانید (که او شریک ندارد)».

ابن عباس  ب گفته است: «معنی آیه فوق این است که برای خدا شریک قرار ندهید، شرکایی که نه به شما سودی می‌رسانند و نه دفع ضرر و زیانی می‌کنند، و شما به خوبی می‌دانید که جز خدای یکتا پروردگار دیگری وجود ندارد که شما را روزی دهد و بلا و مصیبت را از شما دور گرداند و این چیزی است که به خوبی آن را فهمیده و آموخته‌اید که ذات یکتا و بی‌شریکی که پیامبر گرامی‌اش صلی الله علیه و سلم  شما را به سوی او می‌خواند ذاتی بر حق است و هیچ شک و شبهه‌ای در وجود لایزال او نیست»^[۲] همچنین قتاده گفته است: «مراد از آیه فوق این است: که شما می‌دانید که خداوند خود شما و آسمانها و زمین را آفریده است باز با این وصف برای او شریک قرار می‌دهید!!»^[۳].

آری شکی نیست که نعمت‌های پروردگار عالم بر امت اسلامی بیشمارند و بزرگترین آنها این است که آنان را هدایت و ارشاد نموده است، هدایت به سوی توحید کامل، به این معنی که خدا را در ربوبیت و الوهیت، و در اسماء حسنی و صفات ازلی و ابدی‌اش یکتا و بی‌مانند می‌دانند و فقط او را پرستش می‌کنند، و به آنان نیز این هدایت و توفیق را عنایت نموده است تا اینکه ندای توحید را بلند کنند، آری ندای توحید برای زدودن و از بین بردن شرکی که دیگران آن را اظهار می‌کردند، بنابراین برماست که پیوسته و در هر حالت و موقعیتی خداوند را به خاطر این نعمت و توفیق، و هدایت و نیکیهایی که به ما ارزانی فرموده است سپاسگزار باشیم سپاس و ستایشی که سزاوار او و موردپسند او باشد.

 

[۱]– تفسیر ابن کثیر ج ۶ ص ۳۰۱٫

[۲]– تفسیر ابن جریر ج ۱ ص ۱۶۴٫

[۳]– تفسیر ابن جریر ج ۱ ص ۱۶۴٫