حکمت‌های چهارگانه

پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم به اباذر غفّاری فرمود: کشتی را تعمیر کن، دریا عمیق است، توشه را آماده کن، سفر بسیار دراز است، بار را سبک کن که گردنه‌ها تیز و سخت است و عمل را خالص کن که حسابرس بسیار دقیق است.

شاعر عرب می‌فرماید: توبه برای مردم واجب است امّا ترک گناه واجب‌تر، تحمّل گرفتاری سخت است امّا از دست دادن ثواب سخت‌تر، تحوّلات زمان شگفت­انگیز است امّا غفلت مردم شگفت انگیزتر و آرزوها نزدیک است ولی مرگ نزدیک‌تر.

برخی حکما گفته‌اند: چهار چیز خوب است امّا از چهار کس نیک‌تر است. ۱- شرم و حیا از مردان نیک است ولی از زنان نیکوتر است ۲- اجرای عدالت نیکو است ولی از اُمرا نیکوتر ۳- توبه از پیرمرد نیکوست ولی از جوان نیکوتر است ۴- سخاوت از ثروتمند نیکوست ولی از فقیر نیکوتر است.

عبدالله بن مبارک می‌فرماید: ۱- کسی‌که هر روز دوازده رکعت نماز سنّت بخواند. حق نماز را ادا کرده است ۲- کسی‌که هرماه سه روز روزه بگیرد، حقّ روزه را ادا کرده است. ۳- کسی‌که هر روز صد آیه قرآن بخواند، حقّ قرآن را ادا کرده است. ۴- و کسی‌که هر جمعه صدقه بدهد، حقّ صدقه را ادا کرده است.

– چهار دریا وجود دارد: اوّلی هوا و هوس که دریای گناه است، دوّمی نفس که دریای شهوت است، سوّمی مرگ که دریای عُمر است و چهارمی قبر است که دریای پشیمانی است.

چهار چیز ظاهرش فضیلت ولی باطنش واجب است: اوّلی – همنشینی با صالحان ظاهرش فضیلت است امّا پیروی از آن‌ها واجب است. دوّمی – تلاوت قرآن فضیلت امّا عمل به آن واجب است. سوّمی – زیارت قبر فضیلت امّا آمادگی برای مرگ واجب است و چهارمی – عیادت بیمار فضیلت امّا عمل به وصیت شرعی آن واجب است.

خداوند به یکی از انبیاء بنی اسراییل چنین وحی کرد که: دوری از سخنان بیهوده نزد من روزه است، محفوظ نمودن اعضاء و دوری از گناه نزد من نماز است، نااُمیدی از رحمت مردم نزد من صدقه است و کوتاهی از آزار مسلمین نزد من جهاد است^([۱]).

چهار گوهر وجود دارد که چهار چیز آن‌ها را از بین می‌برد: اوّل – گوهر عقل که خشم آن را از بیم می‌برد. دوّم – گوهر دین که حسد نابودش می‌سازد. سوّم – گوهر حیا که طمع آن را از بین می‌برد و چهارم – گوهر عمل صالح که غیبت آن را نابود می‌کند.

از حکیمی سؤال شد چگونه هستی؟! فرمود: با خداوند در حال موافقت و با شیطان در حال مخالفت و با مردم در حال نصیحت و با دنیا در حال ضرورت.

در کتاب مقدّس زبور آمده است: هر کس از مردم دور باشد، در دنیا و آخرت نجات می‌یابد.

در کتاب مقدّس تورات آمده است: قناعت به روزی خدا، ثروت است.

در کتاب مقدّس انجیل آمده است: هرکس شهوتش را نابود سازد، در دنیا و آخرت با عزّت زندگی می‌کند.

در قرآن مقدّس آمده است: هر کس زبانش را نگه دارد، در دنیا و آخرت سالم می‌ماند.

عبدالله بن مبارک می‌فرماید: دانشمندی چهل هزار حدیث جمع آوری کرد سپس از چهل هزار تا چهارصد تا حدیث و از آن‌ها هم چهار حدیث را برای مردم انتخاب نمود:

۱- در هیچ شرایطی به زنان نیرنگ باز اعتماد نکن. ۲- در هیچ شرایطی به مال و ثروت مغرور نباش. ۳- هیچ موقع زیاد مخور و بی­خود معده­ی خود را سنگین مکن. ۴- علمی که برایت مفید نباشد آن را هرگز نیاموز.

در سوره­ی آل عمران خداوند حضرت یحیی را سیّد نام برده است به این خاطر که او همیشه به چهار چیزش غالب بود: ۱- هوا و هوس، ۲-  ابلیس، ۳-  خشم، ۴-  زبانش.

دنیا بر چهار چیز پایدار است: ۱- ثروتمندانی که به آنچه دارند بُخل نورزند. ۲- علمایی که به آنچه می‌دانند عمل نمایند. ۳- نادانانی که به نادانی خود فخر نورزند. ۴-  فقیرانی که آخرت‌شان را به دنیای‌شان نفروشند.

چهار غارتگر وجود دارد: ۱- ملک الموت غارتگر روح است. ۲- ورثه­ غارتگر ثروت هستند. ۳- کرم‌ها غارتگر جسد هستند. ۴- حسد و غیبت غارتگر اعمال صالح هستند^([۲]).

شخصی پیش ابراهیم ادهم / آمد و گفت: مرا نصیحتی بکن! فرمود: خودم از تو به نصحیت کردن محتاج‌تر هستم. وقتی‌که آن مرد اصرار کرد، فرمود:

چهار نصیحت برای تو می‌کنم! ۱- روی زمینی راه برو که مُلک خداوند نباشد! گفت: همه­ی زمین که ملک خداست. فرمود: پس چرا از او غافل هستی؟

۲- نعمتی بخور که خداوند آن را خلق نکرده است! گفت: مگر می‌شود همه چیز را خداوند خلق نموده است. فرمود: پس چرا هنگام غذا خوردن تشکّر از غیر خدا می‌کنی و غذای خدا را می‌خوری و فرمان شیطان را می‌بری.

۳- برو جایی گناه کن که خدا تو را نبیند! گفت: مگر می‌شود خدا نبیند، چون همه جا علمش وجود دارد. فرمود: پس چرا پیش مردمی که تو را حساب نخواهند کرد از گناه کردن خجالت می‌کشی، ولی پیش او که حساب را نزد او خواهی برد از گناه کردن حجالت نمی‌کشی؟ ﴿إِنَّهُۥ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُور﴾ «همانا او داننده­ی اسرار قلب‌ها است».

۴- اگر مرگ بیاید سعی کن فرار کنی. آن­ مرد گفت: چگونه می‌شود از چنگال مرگ فرار کرد در حالی‌که خداوند متعال در قرآن فرموده است: ﴿قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوۡمٖ لَّا تَسۡتَ‍ٔۡخِرُونَ عَنۡهُ سَاعَهٗ وَلَا تَسۡتَقۡدِمُونَ٣٠﴾ [سبأ: ۳۰]^([۳]).

پیامبر اکرم ج فرمود: روز قیامت همه­ی اعمال را به ترازوی میزان می‌گذارند، نماز را به میزان، روزه را به میزان، صدقه را به میزان ولی پرونده­ی صاحبان بلا و مصیبت را باز نمی‌کنند. چون پاداش آن‌ها بدون حساب است^([۴]).

[۱]– توشه راه نجات. به کوشش ابن حجر عسقلانی.

[۲]– عقل و علم و عمل / ج ۲ صفحۀ / ۳۸۳ تألیف بابک محمودی.

[۳]– یعنی: «بگو: وعده­ی شما روز مشخّص است که نه ساعتی از آن پسی می‌گیرید و نه ساعتی از آن پیشی می‌گیرید. و عقل، علم و عمل / ج۳ / ص ۲۰۷ / تألیف بابک محمودی.

[۴]– صحیح ترمذی.