تعارض ظاهری میان دو حدیث

کسانی که مدعی تعارض در بین نصوص هستند، گمان برده اند این حدیث رسول الله  صلی الله علیه و سلم: «لَا یَدْخُلُ النَّارَ أَحَدٌ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهِ خَرْدَلٍ مِنْ إِیمَانٍ، وَلَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ أَحَدٌ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهِ خَرْدَلٍ مِنْ کِبْرِیَاءَ»[۱] با این حدیث رسول خدا در تعارض است که فرمودند: «مَا مِنْ عَبْدٍ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، ثُمَّ مَاتَ عَلَى ذَلِکَ إِلا دَخَلَ الْجَنَّهَ، قُلْتُ – ای ابوذر-: وَإِنْ زَنَى، وَإِنْ سَرَقَ؟ قَالَ: «وَإِنْ زَنَى، وَإِنْ سَرَقَ» قُلْتُ: وَإِنْ زَنَى، وَإِنْ سَرَقَ؟ قَالَ: «وَإِنْ زَنَى، وَإِنْ سَرَقَ» (ثلاثا) ثُمَّ قَال فی الرابِعَه: عَلی رَغمِ اَنفِ اَبوذَر»[۲]

و برای اثبات ادعای خود گفته اند: و زنا و دزدی نزد الله بزرگ تر است ار مقدار دانه ای ارزن از کبر؛[۳]

پاسخ این است که تکبر بر دو نوع است:[۴]

۱- تکبری که ایمان واجب را نفی می کند و با آن منافات دارد. (کِبر اعتقادی)

کسی که چنین تکبری داشته باشد، وارد بهشت نمی شود. چنانکه خداوند متعال می فرماید: «ِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» (غافر: ۶۰) «و پروردگار شما فرمود: مرا بخوانید، تا (دعای) شما را اجابت کنم همانا کسانی‌که از عبادت من سرکشی می‌کنند، به زودی با خواری به جهنم وارد می‌شوند». تکبر ابلیس و فرعون و همچنین تکبر یهود از این دسته است. یهودی که خداوند متعال در مورد آنها می فرماید: «أَفَکُلَّمَا جَاءکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ» (بقره: ۸۷) «آیا هر زمان پیامبری چیزی بر خلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او تکبّر کردید، پس گروهی را تکذیب کرده و گروهی را کشتید».

و دلیل ایمان نیاوردن کسانی چون ابوجهل و دیگر دشمنان پیامبران همان تکبرشان بود که آنها را از ایمان آوردن باز می داشت.

۲- تکبری که ایمان واجب را نفی نمی کند و با آن منافاتی ندارد. (تکبر عملی)

همچون تحقیر انسان ها و انکار حق؛ چنانکه رسول خدا در تفسیر کِبر فرمودند: «الْکِبْرَ مَنْ بَطِرَ الْحَقَّ، وَغَمَطَ النَّاسَ»:[۵] «کبر پوشیدن حق و انکار آن و تحقیر و خوار شمردن مردم است».

و از این قبیل است کسی که رسول خدا او را امر نمود با دست چپ نخورد و با دست راست بخورد. اما وی گفت: نمی توانم. پس رسول خدا فرمودند: «لَا اسْتَطَعْتَ، مَا مَنَعَهُ إِلَّا الْکِبْرُ»: «هرگز نتوانی. چیزی جز کِبر او را از این کار باز نداشت».[۶]

بنابراین کسی که دچار کبر از نوع اول آن شود (کبر اعتقادی که نفی کننده ایمان واجب است) از وارد شدن به بهشت محروم می شود  (مطلقا) و هرکس دچار نوع دوم کبر شود (کبر عملی که نفی کمال ایمان است نه ایمان واجب) سرانجام وی بهشت خواهد بود. و محرومیت وی از بهشت مدتی خواهد بود و بالاخره وارد بهشت می شود.

با توجه به این توضیح، مراد و منظور حدیث اول، بیان حکم متکبر است که همان عدم ورود به بهشت می باشد به این معنا که: حکم کسی که در قلبش به اندازه دانه ی ارزنی کبر وجود داشته باشد، این است که وارد بهشت نمی شود به عبارت دیگر چنین کسی از اهل بهشت و مستحقان آن نمی باشد مگر زمانی که توبه کند یا نیکی هایی داشته باشد که گناه او را محو و نابود کنند یا اینکه آزمایشی را تحمل کرده باشد که ثمره ی تکبری که مانع ورود به بهشت است، زایل کرده باشد. چنانکه حکم کسی که به اندازه دانه ی ارزنی ایمان در قلبش باشد آن است که وارد دوزخ نشود و این نیز از جهت حکم مانند آن است. و پس از این الله انجام می دهد هر چه را بخواهد.

بنابراین آنچه در حدیث نفی شده است،[۷] ورود مطلق به بهشت می باشد، ورودی که همراه آن عذاب و وعید به آن نباشد نه ورود مقید؛ به عبارت دیگر در این احادیث ورود مقید به بهشت نفی نشده است؛ یعنی ورود کسانی که به دوزخ وارد شده و سپس وارد بهشت می شوند، یا اینکه پس از امتحان و آزمایش به نحوی یا بر مبنای شفاعت یا مغفرت یا… وارد بهشت می شوند.

 

 

[۱] – هرکس در قلبش به اندازه ی دانه ای ارزن ایمان وجود داشته باشد، وارد دوزخ نمی شود. و کسی که به اندازه ی دانه ای ارزنی کبر در قلبش باشد، وارد بهشت نمی شود. مسلم: ۱/۹۳، کتاب الایمان- باب تحریم الکبر و بیانه، حدیث: ۱۴۸

[۲] – «هیچ بنده ای نیست که بگوید: لَا إِلَهَ إِلا اللَّهُ و بر آن بمیرد مگر اینکه وارد بهشت می شود. گفتم (ابوذر): هر چند زنا و دزدی کند؟ فرمودند: هرچند زنا کند و دزدی کند. گفتم: هرچند زنا و دزدی کند؟ فرمودند: هرچند زنا کند و دزدی کند. و سه بار این مطلب را تکرار کردند. سپس در بار چهارم گفتند: (هرچند زنا و دزدی کند) بر خلاف میل ابوذر». مسلم: ۱/۹۵، کتاب الایمان باب: من مات لایشرک بالله شیئا دخل… حدیث: ۱۵۴

[۳] – نگا: تاویل مختلف الحدیث، ص: ۱۱۷

[۴] – نگا: مجموع فتاوی ابن تیمیه: ۷/۶۷۷، ۶۷۹؛ تاویل مختلف الحدیث، ص: ۱۱۷، ۱۱۸

[۵] – مسلم: ۱/۹۳؛ کتاب الایمان- باب تحریم الکبر و بیانه، حدیث: ۱۴۷؛ و نگا: ابوداود: ۴/۳۵۲٫ کتاب اللباس- باب ما جاء فی الکبر، حدیث: ۴۰۹۲

[۶] – مسلم: ۲۰۲۱؛ کتاب الاشربه، باب آداب الطعام و الشراب

[۷] – مانند حدیث: «لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ قَتَّاتٌ»: «سخن چین وارد بهشت نمی شود». و اینکه فرمودند: «لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ قَاطِعُ رَحِمٍ…»: «کسی که پیوند خویشاوندی را قطع کند، وارد بهشت نمی شود...