اهمیت شناخت توحید اسماء و صفات

یکی از ضروریات توحید، اندیشیدن در اسماء و صفات الهی است، آنگونه که شایسته ‏ی اوست: «زیرا اندیشیدن و تعقل ورزیدن در اسماء و صفات الهی و فهم و درک آن درست مطابق با مراد الله -تعالی- از آنها، یکی از مهمترین، عظیم‏ ترین و با شکوه ‏ترین کارهاست و در این کار منافع و فواید بسیار والایی وجود دارد و بالتبع نتایج سودمند بر آن مترتّب است. از این رو علمای اسلامی -اعم از قدیم و جدید- همواره به تألیف کتاب‌هایی مستقل در این باب، یا شروح و تعلیقاتی بر آن پرداخته‌ا‌ند و کسانی را که پاره ‏ای از آنها یا همه‏ ی آنها را ردّ کرده‌‌اند، مورد تاخت و تاز قرارداده‌ا‌ند»[۱].

توحید اسماء و صفات در حقیقت نیمه‏ی باب ایمان به الله تعالی است، چرا که هر پژوهشگری به سادگی می‏ داند که توحید دو نوع است:

توحید علمی خبری اعتقادی: که متضمن اثبات صفات کمالی برای الله تعالی و پاک و منزه دانستن او از هر نوع تشبیه و تمثیل، یا صفات نقص است.

توحید عبادت:‌ به این معنی که او تنها، یگانه و بدون شریک است ‌و همواره باید با او تجدید محبت کرد و بدو اخلاص ورزید و تنها از او بیم و ‏امید داشت؛ فقط بر او توکل کرد و به قدرش راضی بود و فقط او را پروردگار و فرمانروا و سرپرست دانست و هیچ کس و هیچ چیز را با او برابر ندانست.

الله تعالی این دو نوع توحید را در دو سوره‏ی: «اخلاص و کافرون» بیان کرده است، در سوره‏ ی اخلاص سخن از صفات کمالی است و اینکه او پاک و منزه از هر نقص و عجزی است:

﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ [الإخلاص: ۱].

«بگو: خدا یگانه‏ ی یکتا است».

و در سوره‏ ی «کافرون» که متضمن توحید علمی و ارادی است، بحث از وجوب عبادت فقط برای الله تعالی و عدم شرک ورزی به اوست و اینکه باید از هر عبادتی برای غیر او پرهیز کرد.

﴿قُلۡ یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡکَٰفِرُونَ * لَآ أَعۡبُدُ مَا تَعۡبُدُونَ ٢﴾ [الکافرون: ۱-۲].

«بگو: ‌ای کافران * آنچه را که شما (جز الله) می‏پرستید، من نمی‌‌پرستم».

این دو نوع توحید مکمل یکدیگرند و هیچکدام بی‌نیاز از دیگری نیست و برای همین بود که رسول الله صلی الله علیه و سلم در سنت صبح و مغرب و وتر، هر دوی این دو سوره را با هم می‏خواند تا آغاز و پایان روز‏ش را با توحید همراه ساخته باشد»[۲].

این علم یکی از ناب‏ترین وگرانبهاترین علوم است و شناخت آن بر سایر علوم اهمیت و اولویت بیشتری دارد، زیرا بنده در خلال أسماء و صفات و افعال الله -سبحانه و تعالی- پروردگارش را خواهد شناخت.

ابن قیم رحمه الله در این باره سخنان گرانبهایی دارد، او می‏فرماید: «توحید اسماء و صفات مطلقاً شریف‏ترین و مهم‌ترین علوم است و تردیدی نیست که شناخت الله -تعالی- و علم به اسماء و صفات و افعال او، یکی از فاضل‏ترین، ناب‏ترین و با شکوه‌ترین انواع علوم است و نسبت آن با سایر علوم مانند نسبت یک چیز معلوم و بدیهی در کنار سایر معلومات و بدیهیات است»[۳].

ابن العربی مالکی رحمه الله گوید: «اصالت و شرافت یک علم به شرافت معلوم بستگی دارد و باری -تعالی- شریف‏ترین و ارزشمند‏ترین معلومات است، از این رو علم و آگاهی به اسماء و صفات او شریف‏ترین نوع معلومات است»[۴].

اول: توحید اسماء و صفات موجب سرزندگی و شادابی دل‌هاست، شیخ سعدی رحمه الله در باره‏ی اهمیت این علم سخنان جالبی دارد‌ که در زیر چکیده‏ای از آن را که با موضوع ما پیوند دارد ذکر می‏کنیم، او می‏فرماید: «این علم که با الله تعالی پیوند دارد، یکی از شریف‏ترین و باشکوه‏ترین انواع علوم است و کسی که با بحث و پژوهش می‏کوشد تا آن را فهم و درک کند، بی‌گمان خود را به بهترین کارها مشغول داشته است و اگر لطف الله تعالی شامل بنده‏ای شود و آن را بخوبی فهم کند قطعاً به بهترین و شریف‏ترین عطیه‏ی الهی دست یافته است».

دوم: بی‌گمان شناخت الله -تعالی- برای بنده ایجاد محبت، بیم،‏ امید و اخلاص می‌کند و سعادت فرد در گرو آنهاست، بنابراین یگانه راه شناخت الله تعالی، فقط با شناخت اسماء و صفات و فهم معانی و مفاهیم آنها حاصل می‏آید.

سوم: همانا الله -تعالی- بندگان را آفریده تا او را بشناسند و عبادتش کنند و این همان غایت و مقصودی است که برایش آفریده شده‌اند، بنابراین مشغول شدن به این علم در حقیقت اشتغال به چیزی است که برایش آفریده شده‌اند و بالعکس اگر آن را رها و مهمل یا تباه سازد، قطعاً در برابر چیزی که برایش آفریده شده سهل‌انگاری کرده است و بنده را نسزد که نعمات بی شمار پروردگارش را ببیند، که از هر سو بر او فرود می‏آیند،‏ اما از شناخت آن سرباز زند.

و راه افزایش ایمان همان شناخت پرودگار است و این با تدبر در اسماء و صفات او در قرآن حاصل می‌شود، به این صورت که هرگاه با یکی از اسماء و صفات او روبرو شود، معنای آنرا ثابت بداند و به شمولیت آن ایمان داشته باشد و او را از هرچه ضد آن است پاک و منزه بداند»[۵].

شیخ ناصر السعدی رحمه الله در بیان اهمیت این علم بسیار سخن گفته است، از جمله می‏فرماید: «همانا شناخت الله تعالی، پایه و اساس تمام اشیاء است و هر کس خواهان آن است که او را به خوبی بشناسد، باید این شناخت را از طریق اسماء وصفات حاصل کند، یا به تعبیری از طریق افعال و احکام تشریعی او، زیرا او هر کاری که انجام می‏دهد به مقتضای اسماء و صفات اوست، افعال او در حقیقت عین عدل و فضل و حکمت است، از این رو احکامش را فقط به اعتبار آن چیزی تشریع می‌کند که حکمت، فضل و عدل او اقتضاء دارد، پس تمامی اخبارش حق و صادق و اوامر و نواهی‏اش عادلانه و حکیمانه است و این علم به خاطر روشنی و وضوحی که دارد بسی بزرگ‏تر و با شکوه‏تر از آن است که این بنده‏ی حقیر آن را بیان دارم»[۶].

 

[۱]– نگا: توضیح العقیده: سعدی، ص ۱۰۰٫

[۲]– اجتماع الجیوش الإسلامیه على غزو الـمعطله والجهمیه: با اندکی تصرف، ص ۳۵-۳۶٫

[۳] – مفتاح دار السعاده: ۱/۸۶٫

[۴]– أحکام القرآن: ابن العربی، ۲/۹۹۳٫

[۵]– تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام الـمنان: ۱/۲۶،۲۵،۲۴٫

[۶]– تفسیر السعدی: ۱/۲۶٫