اهداف آسان گیری (الیسر) در اسلام

۱- اهداف اعتقادی:

شاطبی رحمه الله می گوید: «تکالیف اعتقادی و عملی از جمله مواردی هستند که افراد امی و بی سواد نیز می توانند آنها را درک نموده و بفهمند تا اینکه اینگونه بتوانند تحت حکم آن در آیند. چنانکه تکالیف اعتقادی به گونه ای است که فهمیدن و درک آنها برای عقل آسان است و اکثر و بیشتر افراد، چه آنان که باهوش و دقیق هستند و چه کسانی که از فهم پایین تری برخوردارند، آن را درک نموده و می فهمند. و اگر تکالیف اعتقادی از جمله مواردی بود که جز خواص از درک آن عاجز بودند، دیگر شریعت عام و فراگیر و برای همه ی انسان ها با درک های متفاوت نبود درحالی که ثابت شده شریعت برای همه ی انسان ها (با درک و فهم های متفاوت) آمده است.[۱] و در واقع آسان گیری و آسانی اسلام یکی از قوی ترین و اثر بخش ترین عوامل در سرعت انتشار و روی آوردن مردم به آن بوده است.

۲- اهداف تعبدی:

هرکس در ابعاد مختلف شریعت بررسی کند در می یابد که شریعت در ورای آسان گیری در تکالیف، توانایی مسلمان در ادای عبادت را برحسب شرایط وی در نظر گرفته است. حال این شرایط متوجه جهل یا اکراه باشد یا عجز و عدم توانایی؛

اسلام تمام وضعیت هایی را که ممکن است مسلمان با آن روبه رو شود، در نظر گرفته و رعایت کرده است چنانکه در هنگام عدم وجود آب یا ترس از مرگ به دلیل استفاده از آب سرد، یا بیماری شدید، تیمم را برای وی مباح نموده است.[۲] همچنین شریعت در ورای آسان گیری در تکالیف، مراقبت از نفس را نیز در نظر گرفته است چنانکه برای بیماری که می ترسد روزه گرفتن بر بیماریش بیفزاید یا اینکه بهبودی وی را به تأخیر اندازد، افطار کردن را جایز شمرده است. و چون صحت و تندرستی به وی بازگشت، آن را اعاده کند. خداوند متعال می فرماید: «وَ مَنْ کانَ مَریضاً أَوْ عَلی‏ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» (بقره: ۱۸۵) «و هرکس که بیمار یا در سفر بود، پس (باید به تعداد روزهای که افطار کرده) روزهای دیگر را (روزه بگیرید)».

۳- اهداف اجتماعی:

و از این قبیل است قاعده ی «عرف» که عبارت است از: قول یا عملی که از عادات و رسوم مردم است و با دلایل شرعی مخالفت ندارد.

چنانکه اسلام در روند تسهیل معاملات ضمان سرعت و انعطاف پذیری را در نظر گرفته است چرا که دو عنصر لازم برای موفقیتِ بسیاری از معاملات مالی می باشند.

و از این جهت است که شریعت اسلامی بر رعایت تسهیل در دو بخش شکلی و موضوعی آنچه قراردادهای مالی و تجاری را تنظیم می کند، تأکید دارد. و این مهم در آیه ی دِین از سوره بقره واضح و آشکار است. چنانکه خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلی‏ أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ» (بقره: ۲۸۲) «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! هرگاه به همدیگر تا مدت معینی وامی دادید (یا معامله‌ی نسیه‌ای انجام دادید) آن را بنویسید». این آیه برای اثبات دِین، کتابت آن را شرط می کند چه این دِین اندک باشد یا زیاد؛ اما از این قاعده ی عام، دِین تجاری را استثنا می کند و آن را بدون کتابت مباح می شمارد. چنانکه می فرماید: «إلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً حاضِرَهً تُدیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلاَّ تَکْتُبُوها» (بقره: ۲۸۲) «مگر اینکه داد و ستدی نقدی باشد که بین خود دست به دست می‌کنید. پس در این صورت گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید». و علت استثنایی دیون تجاری از شرط کتابت، این است که شرایط و صفات معاملات تجاری سرعت را اقتضا می کنند و انتظار را نمی پذیرند و دلیل دیگر آن است که معاملات تجاری بسیار تکرار شده و متنوع می باشند. شرط نمودن کتابت در آنها منجر به مشقت شده و گاهی فرصت معامله را از مشتری می گیرد و آن را ضایع می کند یا اینکه فروشنده را دچار ضرر و زیان می کند.[۳]

 

۴- اهداف اخلاقی و رفتاری:

منهج آسان گیری و تسهیل در اسلام، منهجی متکامل می باشد که تمام جوانب زندگی را در نظر داشته است. از جمله مراعات جانب اخلاقی و رفتاریِ آنکه شمولیت و بقا را برای آن ضمانت می کند. و از این قبیل است دوری از تکلیف شاق و ملالت آور؛ رسول خدا  صلی الله علیه و سلم به این امر اشاره نموده و فرمودند: «خُذُوا مِنَ الأَعْمَالِ مَا تُطِیقُونَ، فَإِنَّ اللَّهَ لاَ یَمَلُّ حَتَّى تَمَلُّوا»:[۴] «به اندازه توانایی خود عمل (عبادت) کنید. زیرا خداوند (از دادن پاداش) خسته نمی شود مگر اینکه شما خسته شوید».

حافظ بن حجر[۵] می گوید: «اینکه می گوید: «باب کراهیت تشدید و زیاده روی در عبادت» ابن بطال[۶]  می گوید: زیاده روی در عبادت از این جهت مکروه است که ترس آن می رود ملال آور شود و اینگونه منجر به ترک عبادت گردد».[۷] و ملال عبارت است از: سنگین شدن چیزی و نفرت از آن پس از محبتش.[۸]

 

 

[۱] – الموافقات، شاطبی: ۲/۸۸

[۲] – صوره من سماحه الاسلام، دکتر عبدالعزیز ربیعه، ص: ۴۹

[۳] – نگا: الفکر الاسلامی و التطور، ص: ۶۹-۷۰

[۴] – مسلم: ۲/۸۱۱

[۵] – احمد بن علی بن محمد کنانی عسقلانی؛ ابوالفضل؛ حافظ، یکی از ائمه حدیث می باشد. با شرح صحیح بخاری مشهور شد. مولفات وی بسیارند از جمله: الاصابه فی تمییز الصحابه، تهذیب التهذیب و …؛ وی در سال ۸۵۲ هجری فوت شد. نگا: الاعلام: ۱/۱۷۸

[۶] – علی بن خلف بن عبدالملک بن بطال بکری قرطبی، ابوالحسن؛ از فقهای بزرگ مالکیه و از مشهورترین شارحان بخاری می باشد. وی در سال ۴۴۹ هجری وفات یافت. نگا: السیر: ۱۸/۴۷

[۷] – فتح الباری: ۳/۴۴

[۸] – نگا: فتح الباری: ۱/۱۱۷