انواع عام
عام سه نوع است:[۱]
۱- عامی که دلالتش بر عموم قطعی است، یعنی بر عدم احتمال ارادهی خصوص از آن، دلیل وجود دارد، مانند این آیه که میفرماید: ﴿وَمَا مِن دَآبَّهٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ إِلَّا عَلَى ٱللَّهِ رِزۡقُهَا﴾ [هود: ۶]، «هیچ جنبندهای در زمین نیست مگر این که روزی آن بر عهدهی خداست».
۲- عامی که مراد از آن به طور قطع خصوص است، زیرا دلیل وجود دارد که مراد از این عام برخی از افرادِ آن است نه همهی آنها، مانند این آیه که میفرماید: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلۡبَیۡتِ مَنِ ٱسۡتَطَاعَ إِلَیۡهِ سَبِیلٗاۚ﴾ [آل عمران: ۹۷]، «حج این خانه واجب الهی است بر کسانی که تواناییِ رفتن به آن جا را دارند». و قول الهی: ﴿فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡیَصُمۡهُ﴾ [البقره: ۱۸۵]. که لفظ «ناس» و ضمیر جمع در لفظ «أقیموا» و لفظ «مَن» از الفاظِ عموم هستند، لکن مراد از این الفاظ عام برخی از مکلّفان است نه همهی آنان، زیرا عقل مقتضی این است که افرادی چون دیوانگان و امثال آنان از کسانی که فاقدِ اهلیت هستند، از شمولی این تکلیف خارج گردند، چنان که حدیث شریف هم آنان را از تکلیف خارج ساخته و میفرماید: «رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَهٍ: عَنِ الصَّبِیِّ حَتَّى یَحْتَلِمَ، وَعَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّى یَفیقَ وَعَنِ النَّائِمِ حَتَّى یَسْتَیْقِظَ»، «فردی که در خواب است تا زمانی که بیدار میشود و بچه تا زمانی که به سن بلوغ میرسد و دیوانه تا زمانی که سر عقل میآید، مکلّف نیستند و قلمِ تکلیف و بازخواست از دوش آنان برداشته شده است»، و نیز همینگونه است این آیه که میفرماید: ﴿وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلۡحِجَارَهُۖ﴾ [البقره: ۲۴]، «آتشی که هیزم آن انسان و سنگ است». که در آن، مراد از مردم برخی از آنان است نه همهی آنان، زیرا خدای متعال میفرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ سَبَقَتۡ لَهُم مِّنَّا ٱلۡحُسۡنَىٰٓ أُوْلَٰٓئِکَ عَنۡهَا مُبۡعَدُونَ١٠١﴾ [الأنبیاء: ۱۰۱]، «آنان که قبلاً بدیشان وعدهی نیک دادهایم، چنین کسانی از دوزخ دور نگاه داشته میشوند».
۳- یک عامِ مخصوص که عامِ مطلقی است که نه قرینهای همراه آن است که نافیِ احتمال تخصیص آن باشد و نه قرینهای که نافی دلالت آن بر عموم باشد، مانند این آیه که میفرماید: ﴿وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَهَ قُرُوٓءٖۚ﴾ [البقره: ۲۲۸]، «زنان مطلقه باید به مدت سه قروء انتظار بکشند».
[۱]– الرساله، شافعی، ص ۵۸ به بعد؛ خلاف، ص ۲۱۷- ۲۱۸٫