اصطلاحات فقهای مذهب شافعی

اصطلاحات فقهای مذهب شافعی

• بردانش پژوه و طالب علم، دانستن این نکته لازم است که هرگاه، واژه‌ی «الاقوال» و یا «القولین» در مذهب شوافع اطلاق گردد، مرادش «اقوال و سخنان امام شافعی» می‌باشد. که برخی از آن‌ها، از جمله‌ی اقوال قدیم (زمانی که امام شافعی در بغداد بود) ، و برخی نیز از زمره‌ی اقوال جدید (زمانی که امام در مصر بود) محسوب می‌گردد.

اما «قول قدیم»: عبارت از قولی است که امام شافعی آن را در عراق (پیش از رفتن به مصر)، به شکل «تألیف و نگارش» و یا «افتاء» بیان کرده است.

در اینجا این سؤال قابل طرح است: اقوالی را که امام شافعی پس از ترک عراق، و قبل از دخول در مصر، بیان کرده است، آیا در تحت قول قدیم داخل‌اند و یا قول جدید؟!

ابن حجر هیتمی می‌گوید: «قول قدیم آن است که امام شافعی آن را قبل از داخل شدن در مصر، بیان کرده است.»[۱]

و شیخ رملی می‌گوید: «قول قدیم آن است که امام شافعی آن را در عراق و یا قبل از انتقالش به مصر، گفته است.»[۲] و قول صحیح نیز همین است، از این رو هر آنچه را که امام شافعی، قبل از داخل شدنش به مصر، بیان کرده است، جزء «قول قدیم» به شمار می‌آید.

اما این سخن «خطیب شربینی» که می‌گوید:[۳] «اقوالی را که امام شافعی پس از ترک عراق و قبل از دخول مصر، بیان کرده، «قول متأخر» از میان آن‌ها، از اقوال جدید، و «قول متقدم» از اقوال قدیم، به شمار می‌آید»، فاقد ارزش و اعتبار است، چرا که در این صورت، تشخیص و تمایز میان جدید و قدیم، مشکل و چالش‌ساز و فاقد معیاری مشخص است، و ممکن است بر این سخن خطیب شربینی، کسی چنین اعتراض کند که: (اقوالی را که امام شافعی، بین عراق و مصر گفته است) در چه وقت «متقدم» و در چه وقتی «متأخر»‌اند، تا ما حکم به جدید و قدیم بودنشان بدهیم.[۴]

امام نووی بیان می‌کند که امام شافعی در عراق، کتاب قدیمش را با عنوان «الحجه»[۵] تصنیف کرد و گروه زیادی نیز از وی روایت کردند که چهارتن، از جمله‌ی مشهورترین آن‌ها به شمار می‌آید که در ذیل بدان‌ها اشاره می‌گردد:[۶]

• احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ه‍).
• ابوثور ابراهیم بن خالد کلبی (متوفی ۲۴۰ه‍).
• ابوعلی حسن بن محمد زعفرانی (متوفی ۲۶۰ه‍).
• ابو علی حسین بن علی کرابیسی (متوفی ۲۴۸ه‍).

و اما «قول جدید»: عبارت از اقوالی است که امام شافعی آن‌ها را در مصر، به شکل «تألیف» یا «افتاء» بیان کرده است.

و مشهورترین راویان اقوال جدید، عبارتند از:[۷]

• ابوابراهیم اسماعیل بن یحیی المزنی (متوفی ۲۶۴ه‍).
• بویطی ابو یعقوب یوسف بن یحیی (متوفی ۲۳۱ه‍).
• ابومحمد ربیع بن سلیمان مرادی (متوفی ۲۷۰ه‍).
• ابوحفص حرمله بن یحیی (متوفی ۲۱۹ه‍).
• ابوموسی یونس بن عبدالاعلی (متوفی ۲۶۴ه‍).
• عبدالله بن زبیر المکی الحمیدی (متوفی ۲۱۹ه‍).
• «محمد بن عبدالله بن الحکم»، وی در آخر، مذهب امام شافعی را به مقصد مذهب پدرش که مالکی مذهب بود ترک کرد و مالکی مذهب شد.

«خطیب شربینی» می‌گوید: سه نفرِ نخست، جزء کسانی‌اند که عهده‌دارِ روایت مذهبِ جدید امام شافعی بودند و در این عرصه، فعالیت می‌کردند، ولی از بقیه، فقط چیزهای محدودی از اقوال جدید- آن هم با تفاوتی که در میانشان به چشم می‌خورد – نقل شده است.[۸]

[۱]– تحفه المحتاج (۱/۵۳ ، ۵۴)

[۲]– نهایه المحتاج (۱/۵۰)، حاشیه القلیوبی (۱/۱۳ ، ۱۴)

[۳]– مغنی المحتاج (۱/۱۳)

[۴]– البحث الفقهی، ص ۲۱۷ ، ۲۱۸

[۵]– کتاب «الحجه»: کتابی پرحجم و قطور است که امام شافعی آن را در عراق به رشته‌ی تحریر درآورده است. و هر گاه در مذهب شوافع، واژه‌ی «قدیم» اطلاق گردد، مرادش همین کتاب خواهد بود. «اسنوی» می‌گوید: واژه‌ی قدیم به فتواهایی که امام شافعی در عراق داده نیز اطلاق می‌گردد.

ابن حجر در «مناقب الشافعی» به نقل از امام شافعی ذکر می‌کند که ایشان گفت: محدثین به نزدم آمدند و از من خواستند تا در مقابل کتاب‌های احناف، کتابی را بنویسم. بدان‌ها گفتم: من از آراء و نظریات احناف آگاهی و اطلاع ندارم تا خواسته باشم به نقد و بررسی آن‌ها بپردازم، از این رو امر کردم تا کتاب‌های محمد بن حسن شیبانی را برایم بیاورند. پس از آن به مدت یک سال به حفظ آن‌ها همت گماشتم و حاصل این مطالعات و تحقیقات من «کتاب البغدادی» – یعنی کتاب «الحجه» – شد. کشف الظنون (۱/۶۳۲)

[۶]– شرح الجلال علی المنهاج، و حاشیه القلیوبی علیه (۱/۱۴)

[۷]– مغنی المحتاج (۱/۱۳)

[۸]– مغنی المحتاج (۱/۱۳)