اخلاق و جوانان

اخلاق جمع خلق بروزن قفل یا خلق بروزن افق مجموعه ای صفات روحی وباطنی انسان است . اخلاق ازشگفت انگیزترین مؤلفه های سخصیت انسان است که مباحث بسیار پیچیده ودامنه داری رادرعلوم نظری به خود اختصاص داده است دانشوران ، فلاسفه ، حکمأ واندیشمندان زیادی درین باب سخن گفته وقلم رانده اند واززوایای مختلف دریپرامون آن به کاوش پرداخته اند.
زندگی هریک ازما انسانها آمیخته با داوری ها وارزش گذاری هاست ، وهرکدام ازما درطول شبانه روز ممکن است ده ها باربا خود بگوئیم این خوب است این خوب نیست این کار رانباید انجام داد  وآن کاررا باید؛ وغیره……
درفلسفه اخلاق اولین مسئله که با آن روبرو میشویم چیستی یا سرچشمه خوبی ها یا ارزشهاست ؛ خوبی چیست ؟ ملاک آن چیست؟ منشأ آن کجاست؟ وازکجا بدانیم که آن ملاک معتبر است؟
دومین پرسش عمده درفلسفه اخلاق تفاوت دیدگاه ها ونظرات درباره عمل خوب وبد می باشد.
مسئله بعدی فلسفه اخلاق نسبی یا مطلق بودن ارزشهاست ، آیا دروغ گفتن درهرشرایطی ناپسند است آیا اگربا دروغ گفتن من بیگناهی ازمرگ نچات می یابد نباید دروغ بگویم؟
اما درتعریف اخلاق فروید پدرعلم روانشناسی درکتاب ” تمدن وناخشنودی های آن” می گوید : اخلاق محدود کردن غرایز بمنظورپیشرفت تمدن است یعنی غرایز راباید درحیطه عقل محدود کرد تا به تمدن واجتماع آسیبی وارد نیاید.
ابن مسکویه درکتاب ” تهذیب الاخلاق وتطهیرالاعراق” میگوید : خلق همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهای دعوت میکند بدون آنکه نیاز به تفکر واندیشه داشته باشد.
اززاویه دیگردربین دانشمندان دو نظریه وجود دارد، عده ای از فلاسفه به مطلقگرایی در اخلاق(Moral absolutism) معتقدند و برخی دیگر به نسبیت گرایی در اخلاق(Moral Relativism) معتقدند و هرکدام برای خود استدلالهایی دارند.
به یک تعریف ساده موضوع را خلاصه می کنیم که مجموعه ای ازاصول اولیه ای که انسان درتصمیم گیری هایش ازآن استفاده می کنداخلاق  نامیده می شود؛من نمی خواهمبیشتر ازین بحث را به درازا بکشم وآنرابصورت یک نوشته تحقیقی دربیاورم  این کلیاتی بود که درین بحث ازآنها تذکر بعمل آمد ؛ بحث اخلاق وجوانان، نوشته ای است به سلسله رشته مباحثی مربوط به جوانان که هراز چند گاهی ازاین قلم تقدیم میگردد وکوشش می شود تا درقالب این مبحث یک پیام ارزنده به جوانان عزیز تقدیم گردد.
زندگی انسانی خودمستلزم اخلاق انسانی است وادیان سماوی منجمله دین عزیز ما اسلام اصلاح اخلاقیات را زیربنای اصلاح جامعه میداند وتقریبا اساسی ترین پیام های قرآنی برمحوراخلاق وانسان سازی ارائه گردیده است ؛ صبروشکیبائی ، تواضع وفروتنی ، صداقت واخلاص عمل، تعاون وهمکاری ، نوع دوستی ونیکوئی ، شجاعت وپایمردی، سخاوت ومهرورزی، توجه به محرمات  و…… ازجمله پیام های اخلاقی ای قرآن است که سیرت پیامبر عظیم الشأن ما ویاران بزرگوارش نیزنمونه های عملی این پیام های باعظمت است.
من پرداختن به احکام وعنایت بی رویه به گسترش مسائل فقهی را درصورتی که درحوزه اخلاقیات دینی بعنوان امرثانوی کمترتوجه صورت بگیرد به صلاح نمی دانم که متأسفانه ما درحوزه دین با چنین مشکلی مواجه هستیم .
بطورمثال درجامعه همه التزام به خواندن نماز دارند (طوریکه درجامعه ما به مشاهده میرسد) مگرغیبت چگونه است ؟ بی انصافی به کدام حد است؟ بخل وحسد وتکبر وریا چه حالتی دارد؟ اصراف وبیعدالتی ورشوت وفریب ودروغ و….. درچه سطحی قراردارد؟
آیا جامعه ای که نمازبخواند وبالباس های فاخردینی ملبس باشد کاملا دینی است یا باید گوشت برادرمسلمان خود را نیزنخورد؟ انصاف درمعاملات را هم رعایت کند؟ بخل وحسد وتکبرنورزد واعمال ریائی که شرک خفی گفته میشود هم  انجام ندهد، ازاصراف وتبذیر که امروزرسم معمول جامعه ماست نیزخودداری کند ، رشوت وفریب ودروغ وچندین عمل ناشایست دیگررا هم انجام ندهد ؟ و……
ما ازاعمال ناشایستی که یادآوری شد درجامعه مسلمان خود کم نداریم که متأسفانه به آنها کمتر پرداخته میشود. شکی نیست که علمای عزیزما درمنابر به این مباحث می پردازند ومردم را به نیکوئی توصیه میفرمایند آیا این توصیه ها کافی بوده است ؟
وقتی درمورد تأسیس مدارس دینی که غالبااختصاص به مسائل فقهی دارد( واگردقیق همه جانبه وزیرکنترول علمای واقعی وجید نباشد میتواندگاه مشکلی به بزرگی ای تولد گروه های دگم اندیش بوجود بیاورد که نابخردانه وبیرحمانه کمربه تخریب دین وملک وملت هم ببندند) اتقاق رأی موجود است ، گردهمائی ها تشکیل میشود وقطعنامه های مکرر صادرمیگردد، باید به حلقات تربیتی که نخستین وارزشمندترین رسالت پیامبران بوده است نیزبذل مساعی صورت پذیرد. این نظر ناشی ازدغدغه های است که نگارنده همواره ابرازداشته است ممکن است فقهای عزیزمارا خوشایند نباشد اما مطمئنم که این دردمشترک همه ماست وعلمای گرانقدری را میشناسم که برآن اذعان دارند وعمق این نقیصه را بهتر ازمن درک میکنند.
باهمه این نابسامانی ها جوانان امروزچشم وگوش بازتری نسبت به نسل های ماقبل دارند کوله باری ازتجربه را با خود حمل میکنند ، رسانه ها ومنابع اطلاع رسانی فراوانی را دردسترس دارند ودرعین حال دغدغه آینده را باید بیش ازدیگران داشته باشند وبه یقین بدانند که تهذیب نفس واصلاح اخلاق آینده مطلوب شان را رقم میزند.
وتقریبا همه میدانند که اصلاح اخلاقیات اصلاح جامعه است وانسانی کردن جامعه درنخستین گام نیاز به اخلاقی کردن جامعه دارد یعنی اخلاق انسانی وضرورت تطبیق آن درمحیط ماحول درحوزه انتظارات مثبت وایدآل های انسانی قابل تعریف است.
بقول برخی دانشمندان براین نظراندکه اکثرارزشهای اخلاقی فرادینی است که خداوند بزرگ آنرا درسرشت آدمی به ودیعه نهاده و بحکم فطرت ، حسن وقبح آن محک می شود . مثلا راستی ، عدالت ، وظیفه شناسی ، وامثالهم را هرکس دارای هردینی ویا فاقد دین باشد به عنوان ارزشهای اخلاقی قبول دارد وبرنیکوبودن اینها معترف است ؛ بهمین ترتیب قباحت دروغ ، ظلم ، خیانت وامثالهم را چون با فطرت بشری درتضاد است هر دارنده عقلی قبول دارد ومذمومشان میشما رد
اخلاق اسلامی که غالبا ازان دم زده میشود یک هدف غایی و معنوی است که پلکان صعود ان نیازمند سیر وسلوک معنوی است. وآن نوع انکشاف یافته اخلاق انسانی است . البته درین جا باید تذکر داد که مقصد ازاخلاق اسلامی اخلاق مسلمان امروزنیست واین دومفهوم نباید بهم خلط شوند که بطور ضمنی درسطوربالا به آن پرداخته شد.
حالا به یک مثال اشاره می کنم:
تصور کنید که درجامعه همه مردم سخن راست بگویند وعمل درست انجام دهند، غیبت نکنند، کینه وبخل نورزند، رفتارمتکبرانه نداشته باشند،  به یکدیگر خیانت نکنند،  همکاری وتعاون به عالی ترین وجهی موجود باشد ، روابط همه بصورت پاکیزه وحلال باشد آن جامعه جامعه انسانی نیست چرا هست ولیکن برای اینکه این انتظام بهم نخورد ودروازه های خطا ودروغ وافتراء وغیبت وجنایت وامثال اعمال زشت گشوده نشود و ضمانتی هم بمنظوردوام وقوام آن موجودباشد هیچ چیز دیگری جزتکیه برفرامین آسمانی و حاضر وناظر دانستن ذاتی که همه چیز ما درید قدرت اوست نمی تواند باشد. این مرحله مرحله کمال اخلاقی است
آنچه که درجامعه ما بحیث اخلاق مصطلح گردیده  رفتاروسلوک انسانی درقبال جامعه می باشد واما درین خصوص رفتارجوانان بسیارحایز اهمیت است زیرا جوانی دوره بحران است همه غرایز درین دوره درجوشش است وبشر بیش از هر مقطع سنی دیگر درین دوره محتاج عوامل تحدید کننده وتعدیل کننده غرایز است بهمین مناسبت است که جوانان عزیز باید بخاطرپی ریزی آینده اجتماعی ای شان به تزکیه وتهذیب درحوزه اخلاقیات بپردازند.
یکی دیگرازذهنیت های ناقصی  که درقبال تعریف اخلاق درجامعه ماوجود دارد اشتباه گرفتن وکلی پنداشتن اخلاق جنسی بجای اخلاق است به این معنا که اگرعده ازمردم برسرکوچه به غیبت ( اشد من الزنا) وافتراء وسخن چینی مشغول باشند (که متأسفانه رسم معمول شده است)، اگردوکانداری با سنگ کم وترازوی پاره صبح تا شام به دزدی بپردازد ، اگرمامور، قاضی یا پولیسی خیرانه وقلمانه وچای پولی بگیرد ، اگرمتکبری بردیگران فخربفروشد ، اگرمفتی ای فتوا ها را بصورت قوی وضعیف  به طرفین دعوا به مقیاس پول صادرنماید وگوهرشریف دین وشریعت را بپای بت نفس قربانی کند چندان غیراخلاقی محسوب نمی شود،لیکن اگرپسرودخترجوانی بحکم غرایزجوانی با هم نگاهی ویا حرفی تبادله کردند غوغای برمیخیزد وچه بسا که خونهای ازاثرآن ریخته میشود. شکی نیست که فساد اخلاقی ریشه عفت وحیا را برمیکند وشیرازه خانواده ها را فرومیریزد وحساسیت اجتماعی درقبال آن موجه وبجای خود می تواند بازدارنده وسازنده باشد لیکن موارد یادشده هم جزء انحرافات اخلاقی است  همانگویه که درمورد علایق نامشروع جنسی حساسیت موجود است باید درقبال سایر انحرافات اخلاقی هم حساسیت موجود باشد ودر امحاء ویا تعدیل آن درجامعه  کاراساسی صورت گیرد. اگرهمه زنها برقع نقاب باشند میتواند متضمن سلامت اخلاقی جامعه باشد؟ ویا اصولا جامعه نقاب پوش لزوما جامعه اخلاقی است؟ یا درکنارخود نیاز به زایش وزدایش های دیگری هم دارد؟
میگویند (اگر حسود نباشد جهان گلستان است ) این مقوله را شاید اکثر جوانان عزیزما اعم ازپسر ودخترحتی به درودیواربعضی  وسایط نقلیه هم بصورت تفننی توشته شده دیده باشند. ملاحظه فرمائید هرکدام ازپدیده های انحرافی – اخلاقی چنین یک حکمی دارد تصورکنید اگرسایر پدیده های انحرافی – اخلاقی  نباشد دنیا چه حالتی خواهد داشت .
جوانان عزیزما میتوانند ارزشهای اخلاقی را به روش تمرین  دروجود خویش فربه بسازند وپدیده های انحرافی را با نیزبا تمرین دروجودخویش ازبین ببرند ویا حد اقل ناتوان بسازند.
بگونه مثال: یک جوان میتواند زمانی معین بسازد که غیبت نمی کند ویا حس خوشبینی را درقبال مردم درخود تقویت نماید وکوشش کند مثلا برای دوماه با کسی بدبین نباشد. چه اتفاقی می افتد واقعا معجزه آسا خواهد بود . دیده خواهد شد که کوشش درجهت خوشبین بودن چه اثراتی را بالای سایر انحرافات اخلاقی مانند حسادت ، کینه ، بخل ، تکبر وغیره بجا میگذارد وچگونه زمنیه های  معاشرت سالم رابادیگران فراهم مینماید وبچه صورت ساحه نفوذ اجتماعی شخص دراجتماع  گسترش میابد.
جوانان عزیزبخصوص قشرتحصیل یافته درجهت اخلاقی کردن جامعه بسیارنقش ارزنده ای دارند با توجه به سی سال بحران عمومی درجامعه همه چیز به حد قابل ملاحظه ای صدمه دیده ومتأثر شده است حتی بسیاری از ضداخلاقیات درشرف قاعده مند شدن قرارداده شده بودند مثلا خشونت ، بی قانونی وغیره اینکه امروزدرهمه عرصه ها مشکل داریم ودولت با همه حمایت های تبلیغاتی ، سیاسی ونظامی مجامع بین المللی ودول قدرتمند نمی تواندبرنابسامانی ها فایق آید دلیل برعمق وگستردگی بحران است همه اصلاحات ازفرد آغازمی شود وشروع اصلاح فردبه  اصلاح اخلاق نیازدارد
نویسنده: غلام ناصرخاضع