أحکام قربانی

الحمد لله والصلاه والسلام على رسول الله محمد وآله وصحبه وبعد :

از آنجا که قربانی از شعائر بزرگ اسلامی است در جریان آن یگانگی خداوند و نعمت های بی شمار او بر خویش را بیان داشته و فرمانبرداری پدرمان ابراهیم علیه السلم از پروردگارش یادآوری می نماییم. در این عمل خیر و برکت بسیار وجود دارد و انسان مسلمان حتماً باید با توجه بسیار بدان پرداخته و قدر و اهمیت آن را به خوبی بداند. در زیر گوشه هایی از این عبادت بزرگ بین می شود:

قربانی: یک حیوان (مانند شتر، گاو یا گوسفند) برای نزدیک شدن به خداوند متعال (در شهری که مراسم عید در ان برگزار می شود) پس از نماز عید تا آخرین روزهای تشریق(یعنی سیزدهم ذی الحجه) و به نیت قربانی ذبح می گردد. خداوند متعال می فرماید: { فصل لربک وانحر} [سوره ی کوثر} یعنی: «پس براى پروردگارت نماز گزار و قربانى کن!» همچنین می فرماید: { قل إن صلاتی ونسکی ومحیای ومماتی لله رب العالمین لا شریک له وبذلک أمرت وأنا أول المسلمین } [سوره ی انعام:۱۶۲} یعنی: «بگو در حقیقت نماز من و [سایر] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانیان است.» و می فرماید: { ولکل أمه جعلنا منسکاً لیذکروا اسم الله على ما رزقهم من بهیمه الأنعام فإلهکم إله واحد فله أسلِموا } [سوره ی حج :۳۴} یعنی: «و براى هر امتى مناسکى قرار دادیم تا نام خدا را بر دامهاى زبان‏بسته‏اى که روزى آنها گردانیده یاد کنند پس [بدانید که] خداى شما خدایى یگانه است پس به [فرمان] او گردن نهید و فروتنان را بشارت ده.»
به عقیده ی بیشتر علماء، قربانی کردن یک سنت مؤکده می باشد(و برخی علما به واجب بودن آن باور داشته اند که در ادامه بیشتر توضیح داده می شود). اساساً در زمان معین و انسان زنده از طرف خود و خانواده اش قربانی نماید و می تواند هرکس را از زندگان یا مردگان که بخواهد در پاداش آن شریک گرداند. اما انجام دادن قربانی به جای کسی که فوت کرده است: درصورتیکه ان فرد از یک سوم اموالش به این عمل وصیت کرده یا آن را وقف نموده باشد، انجام آن واجب می باشد. ولی درصورتیکه وصیت و وقف نکرده باشد، و شخص دوست داشته باشد که از جانب هرکسی از اموات که می خواهد قربانی نماید، کار نیک و پسندیده ای می باشد و یکی از انواع صدقه از جانب مردگان بشمار می آید. اما سنت است که شخص خانواده خود را، از زندگان و اموات، در قربانی خویش شریک گرداند و در هنگام ذبح بگوید: بارالها! این از جانب من و خانوادهی من است. برای تک تک اموات قربانی جداگانه ای لازم نیست.

علما اتفاق نظر دارند بر اینکه ذبح قربانی و صدقه دادن گوشت آن از صدقه دادن قیمت آن بهتر می باشد به این دلیل که رسول خدا صلی الله علیه و سلم قربانی نموده و جز آنچه بهتر و شایسته تر بود را انجام نمی داد(و این نظر امام ابوحنیفه و امام شافعی و امام احمد می باشد).

فضیلت و برتری های آن:

یک گوسفند می تواند از جانب یک نفر و همسر و خانواده ی او کفایت نماید. بر اساس حدیث ابوایوب رضی الله عنه که: {کان الرجل فی عهد رسول الله صلى الله علیه وسلم یضحی بالشاه عنه وعن أهل بیته فیأکلون ویطعمون) {رواه ابن ماجه والترمذی وصححه) یعنی: «در زمان رسول الله صلی الله علیه و سلم هر مردی گوسفندی را از طرف خود و خانواده اش قربانی نموده و خود می خوردند و دیگران را اطعام می دادند.»

حیواناتی که قربانی می شوند، نص در مورد شتر، گاو و گوسفند بیان شده و برخی علماء می گویند که برترین قربانی شتر می باشد سپس گاو و در آخر گوسفند و سپس شراکت در شتر یا گاو یا گوسفند، به این دلیل فرمایش پیامبر صلی الله علیه و سلم در مورد شرکت در نماز جمعه که:{ ومن راح فی الساعه الأولى فکـأنما قرب بدنه} یعنی: « و کسی که در ساعت اولی برود، مثل آنست که شتری را صدقه کرده باشد.» و امام ابوحنیفه و شافعی و احمد این نظر را دارند،بنابراین قربانی یک گوسفند بهتر است از شراکت هفت نفر در شتر یا گاو. امام مالک بیان می دارد که یک گوسفند کم سال بهتر است سپس یک گاو و آنگاه یک شتر چرا که پیامبر صلی الله علیه و سلم دو گوسفند را قربانی می نمود و ایشان صلی الله علیه و سلم هرگز بجز بهترین و افضل ترین را انجام نمی داد. پاسخ این نظر آن است که آن حضرت صلی الله علیه و سلم اینکار را به خاطر مهربانی و شفقت با امت خویش انجام داده و دوست نمی داشت که آنان در پیروی از وی دچار زحمت و سختی گردند. (از فتاوای شیخ عبدالعزیز بن باز)

شتر و گاو از سوی هفت نفر می تواند قربانی گردد. جابر رضی الله عنه روایت می نماید که: {نحرنا بالحدیبیه مع النبی صلى الله علیه وسلم البدنه عن سبعه والبقره عن سبعه وفی لفظ أمرنا رسول الله صلى الله علیه وسلم أن نشترک فی الإبل والبقر کل سبعه فی واحد منها » وفی لفظ « فتذبح البقره عن سبعه نشترک فیها ) {رواه مسلم) یعنی: «»

احکام قربانی:

قربانی کردن یکی از شعائر اسلامی است. در کتاب “جواهر الإکلیل شرح مختصر خلیل” بیان شده است که اگر اهالی یک شهر آن را ترک کنند به خاطر آن با ایشان جنگ می شود چرا که آن یکی از شعائر اسلام می باشد. (رسائل فقهی شیخ ابن عثیمین ص ۴۶)

علماء در مورد حکم قربانی دو دست می باشند:

الف- حکم واجب بودن قربانی: اوزاعی، ابوحنیفه و یکی از روایت های امام احمد که شیخ الاسلام ابن تیمیه آن را پذیرفته است و نیز این حکم یکی از اقوال در مذهب مالک ظاهر مذهب مالک نیز می باشد، بوده و معتقدان به این قول به دلایل زیر استدلال می کنند:

۱٫ فرمایش خداوند متعال: ( فصل لربک وانحر ) (کوثر) بمعنی: « براى پروردگارت نماز گزار و قربانى کن!»، فعل مورد استفاده فعل امر بوده و بیانگر وجوب است.

۲٫ حدیث جندب رضی الله عنه در صحیحین و سایر منابع که پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده اند:} من کان ذبح أضحیته قبل أن یصلی فلیذبح مکانها أخرى ومن لم یکن ذبح فلیذبح باسم الله{  (مسلم:۳۶۲۱ ) یعنی: «کسی که قربانیش را قبل از آنکه نماز بگذارد ذبح کند باید که بجایش یکی قربانی دیگری ذبح کند و کسی که ذبح ننموده، باید که به نام خداوند ذبح نماید.»
۳٫ فرمایش رسول خدا صلى الله علیه و سلم که: { من وجد سعه فلم یضح فلا یقربن مصلانا { (رواه أحمد و ابن ماجه وصححه الحاکم من حدیث أبی هریره رضی الله عنه ، قال فی فتح الباری ورجاله ثقات)  یعنی: «کسی که توان آن را داشته ولی قربانی نکند نزدیک مصلای ما نشود.»
ب- سنه مؤکده می باشد: جمهور علما بر این عقیده اند، امام شافعی، مالک، احمد در آنچه از وی معروف است. بیشتر یاران این قول بین می دارند که مکروه است آن که توان آن را دارد آن را ترک نماید. استدلال این دسته به این ترتیب می باشد:

۱٫ حدیث جابر رضی الله عنه در فی سنن ابوداود که می گوید: {صلیت مع رسول الله صلى الله علیه وسلم عید الأضحى فلما انصرف أتى بکبشین فذبحه فقال : بسم الله والله أکبر ، اللهم هذا عنی وعمن لم یضح من أمتی} (سنن أبی داود بشرح محمد شمس الحق آبادی ،۷/۴۸۶) یعنی: «»
۲٫ حدیثی که همه بجز بخاری آن را روایت کرده اند، که: { من أراد منکم أن یضحی فلا یأخذ من شعره وأظافره  { یعنی: «کسی از شما که قصد قربانی کردن دارد باید که چیزی از موی و ناخنهایش را نگیرد.» شیخ ابن عثیمین رحمه الله پس از ذکر استدلال های دو طرف و دلایل به نظر برای هردو طرف به قدر کافی هست، بیان می نماید که جانب احتیاط آن است که آنکه توانایی انجام قربانی را دارد، به آن بی توجهی ننماید با لحاظ تمام آن ذکر و تعظیم پروردگار و بجای آوردن عهد و پیمان که در این عمل وجود دارد. (رسائل فقهی ص ۵۰)

شرایط قربانی:

۱٫ داشتن سن مطلوب. سن مطلوب برای گوسفند شش ماه، برای بز یکسال، برای گاو دو سال و شتر پنج سال است.

۲٫ سالم و بی عیب بودن آن. پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است:} أربع لا یجزین فی الأضاحی، العوراء البین عورها ، المریضه البین مرضها، والعرجاء البین ظلعها، والعجفاء التی لا تنقی {(صحیح ، صحیح الجامع رقم ۸۸۶) یعنی: «در قربانی نمودن سه دسته هستند که جایز نمی باشند: حیوان کور (یک چشم) که کوری آن آشکار باشد، بیماری که بیماریش معلوم باشد، دارای پای لنگ که خمیدگی و لنگی آن پیدا باشد، لاغری که چاق و فربه نگردد.» عیب های خفیف تری نیز هستند که باعث عدم صحت قربانی نمی شود ولی ذبح چنین حیوانی کراهیت دارد. مانند:  شکافته گوش (یا شکسته شاخ) و … قربانی برای نزدیک گشتن به خداوند بوده و خداوند پاک و نیکوست و جز پاک و نیکو را نمی پذیرد. بزرگداشتن شعائر و نشانه های پروردگار نشان دهنده ی تقوای قلب آدمی است.

۳٫ حرام بودن فروش آن: وقتی قربانی مشخص شد، فروش یا بخشیدن آن جایز نمی باشد مگر آنکه آن را با یکی بهتر جایگزین نماید. درصورتیکه بچه ای بیاورد، به همراه بچه اش قربانی می شود. سوار شدن بر آن در هنگام ضرورت جایز است و دلیل این امر حدیثی است که بخاری و مسلم از ابوهریره رضی الله عنه آورده است که پیامبر صلى الله علیه وسلم مردی را دید که شتری را می راند، به او فرمود تا سوار شتر شود، مرد پاسخ داد که آن برای قربانی است، برای بار دوم یا سوم به او فرمود که سوار شتر گردد.

۴٫ ذبح آن در وقت معین، که همان پس از نماز عید و خطبه می باشد، و نه از ابتدای دخول وقت نماز، تا قبل از غروب خورشید آخرین روز تشریق که همان روز سیزدهم ذی الحجه می باشد، مطابق آنچه رسول خدا صلى الله علیه و سلم فرموده اند: } من کان ذبح قبل الصلاه فلیُعد { (أخرجه البخاری و مسلم) یعنی: «کسی که قبل از نماز عید ذبح نماید، آن را دوباره نماید.» و نیز فرمایش حضرت علی رضی الله عنه که: ( أیام النحر یوم الأضحى و ثلاثه أیام بعده ) یعنی: «روزهای قربانی، روز عید قربان و سه روز پس از آن است.» و این مذهب حسن بصری و عطاء بن ابی رباح و اوزاعی و شافعی بوده و ابن منذر، رحمه الله علیهم اجمعین، این رأی را برگزیده است.

قربانی را چه کار کنیم :

–  مستحب است کسی که قربانی می کند در صورت امکان اولین کسی باشد که از آن می خورد، به خاطر این حدیث که:}  لیأکل کل رجل من أضحیته {  (صححه فی صحیح الجامع ۵۳۴۹) یعنی: «فرد باید که از فربانی خویش بخورد.» و خوردن آن بعد از نماز عید و خطبه باشد. قول مذکور قول اهل علم از جمله حضرت علی و ابن عباس و مالک و شافعی و سایرین است. حدیث بریده رضی الله عنه نیز شاهدی بر این عقیده می باشد:{ کان النبی صلى الله علیه وسلم لا یخرج یوم الفطر حتى یطعم ، ولا یطعم یوم النحر حتى یذبح }  )قال الألبانی : إسناده صحیح : المشکاه ۱/۴۵۲ ) یعنی: «پیامبر صلی الله علیه و سلم روز عید فطر بیرون نمی رفت تا چیزی نمی خورد، و روز عید قربان تا ذبح نمی نمود چیزی نمی خورد.»

–  بهتر است که به دست خود آن را ذبح نماید، اگر هم چنین نکند، مستحب است که موقع ذبح در آنجا حاضر باشد.

–  مستحب است تقسیم گوشت به سه بخش. یک بخش برای خوردن، یکی برای هدیه ، یک سوم برای صدقه. ابن مسعود و ابن عمر رضی الله عنهم چنین می نمودند. علماء همگی متفق القول هستند که هیچ بخشی از گوشت، پیه یا پوست آن را نمی توان فروخت در حدیث آمده است که: {من باع جلد أضحیته فلا أضحیه له { (حسنه فی صحیح الجامع ۶۱۱۸) و جایز نیست که چیزی از آن را به قصاب به عنوان اجرت بدهد، بر اساس فرموده ی حضرت علی رضی الله عنه که رسول الله صلى الله علیه و سلم مرا به ذبح یک شتر قربانی امر نمودند و اینکه گوشت، پوست آن را صدقه داده و چیزی از آن را به قصاب ندهم و می فرماید که از سهم خود چیزی به او می دادیم(نه به عنوان اجرت) (متفق علیه) برخی می گویند می توان آن را می توان به عنوان هدیه به او داد و نیز می توان از آن به فرد کافر نیز به خاطر فقری که دارد یا خویشاوندی یا همسایگی و یا برای نزدیکی قلب او بخشید. ( از فتاوای شیخ بن باز)

مسأله: فرد مسلمانی که قصد قربانی نمودن دارد، در جریان دهه باید از چه مسائلی خودداری نماید؟

احادیث بیانگر آن هستند که آنکه قصد قربانی کردن دارد بر او واجب است که از گرفتن ناخن و موها و پوست خویش از هنگام ورود به دهه تا زمانی که قربانیش را ذبح می کند، بپرهیزد بدلیل این حدیث پیامبر صلى الله علیه و سلم که: } إذا رأیتم هلال ذی الحجه وأراد أحدکم أن یضحی فلیمسک عن شعره وأظفاره حتى یضحّی { یعنی: « آنکه بر وی ذبحی باشد که آن را ذبح می نماید، چون ماه ذی الحجه آغاز شود، باید که چیزی از موی و ناخنهایش را نگیرد، تا اینکه قربانی کند.» و در روایت دیگری آمده است: {فلا یمسّ من شعره وبشرته شیئاً }) أخرجه مسلم من أربعه طرق۱۳/۱۴۶ ) یعنی: «چیزی از مو و پوستش را دست نزند.» بر اساس قول های ارجح امر موجود در این احادیث نشانگر وجوب و نهی آن حاکی از تحریم می باشد چون امر آن مطلق و نهی آن تنها و مطلق آمده و بازدارنده ای در آن ها دیده نمی شود. درصورت گرفتن و کوتاه نمودن عمدی لازم است که استغفار نماید و فدیه بر او واجب نبوده و قربانی اش درست می باشد.

درصورت ضرورت حیاتی مانند شکستن ناخن یا زخمی که وارد شده و بر روی زخم مو وجود دارد، گرفتن ناخن و مو ایرادی ندارد. چون مهم تر از مُحرم نیست که به او در حالت بیماری اجازه ی تراشیدن سر داده شده است. در ده روز ماه ذی الحجه زن یا مرد می توانند سر خود را بشویند و پیامبر صلی الله علیه و سلم تنها از کوتاه نمودن آن ها نهی فرموده اند و فرد مُحرم نیز مجاز است که سر خویش را بشوید.

حکمت نهی کوتاه نمودن مو و ناخن برای فرد قربانی کننده آن است که او شبیه فرد مُحرم در برخی اعمال و قربانی می باشد و برای تقرب و نزدیکی به خداوند قربانی را ذبح می کنند و برخی احکام فرد مُحرم شامل او نیز می شود. به این ترتیب مو و ناخن هایش تا هنگام ذبح قربانی همه بمانند تا بلکه خداوند از آتش دوزخ رهایشان گرداند. و الله اعلم

کسی که در ابتدای دهه ی ذی الحجه مو و ناخن هایش را بگیرد چون قصد قربانی کردن نداشته است ولی اگر بعد از آن و در جریان دهه خواست قربانی نماید، باید از این کار دست بردارد.

برخی زنان برادر یا پسرشان را وکالت قربانی خویش می دهند تا بتوانند در خلال دهه ی مبارک ذی الحجه موی خویش را بتوانند کوتاه کنند، و این کار درست نیست چرا که حکم نهی به فرد قربانی کننده برمی گردد ، چه وکالت بدهد و چه خودش قربانی نماید. اما حکم مذکور متوجه فرد وکیل نبوده و تنها مختص کسی است که در اصل قصد انجام قربانی را دارد. کسی که به جای کسی دیگری بخاطر وصیت یا وکالت یا چیزی دیگر قربانی نماید شامل نهی مذکور نمی گردد.

همچنین نهی بیان شده در این بخش ظاهراً مخصوص فرد صاحب قربانی بوده و شامل زن و فرزندان وی نمی گردد مگر آنکه قربانی مال آنان باشد. برای اینکه رسول خدا صلى الله علیه و سلم از جانب خاندان خویش قربانی می نمود و روایت نشده که آنان را از گرفتن مو و ناخن نهی کرده باشد.
کسی که صاحب قربانی است و سپس قصد حج نماید، هنگام بستن احرام مو و ناخن هایش را نخواهد گرفت چرا که این اعمال سنت هنگام ضرورت می باشند ولی درصورتیکه حج تمتع بگذارد موهایش را پس از اتمام عمره کوتاه نماید زیرا که اینکار دستور و آئین حج می باشد.

مسائلی که فرد قربانی کننده باید از انجام آن خودداری نماید در حدیث پیشین ذکر شده است و استفاده از عطر یا جماع با همسر و یا پوشیدن لباس دوخته شده بر او حرام نمی باشد. و الله تعالى أعلم .