آیا خبر واحد مفید علم است یا ظن وگمان (۱)

منظور از این سؤال شناخت میزان مطابقت خبر واحد با واقعیت می باشد. به این معنا که در صدق و راستی آن قطعیت وجود دارد یا اینکه صدق و راستی خبر واحد امری ظنی است و احتمال خطا و اشتباه یا کذب و دروغ در آن می رود و لو اندک؛

مذهب اهل سنت و جماعت در این مسأله را می توان در غالب چهار قاعده عنوان کرد:

قاعده ی اول: اگر قرائن مختلفی[۱] خبر واحد را احاطه کرده باشند، مفید علم قاطع خواهد بود. و این دیدگاه اهل سنت و جماعت و جمهور امت می باشد.[۲]

ابن تیمیه می گوید: «بر این اساس است که جمهور اهل علم از همه ی گروه ها بر این باورند که چون امت با تصدیق یا عمل به خبر واحد، بر مقبولیت آن صحه گذاشتتند، موجب علم می شود. و این همان مطلبی است که مصنّفان در اصول فقه از یاران ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد آن را ذکر کرده اند مگر گروه اندکی از متأخرین که در این زمینه از متکلمان پیروی کرده و این مهم را انکار کردند. اما بسیاری از متکلمان و اهل کلام – یا بیشترشان- در این زمینه با فقها و اهل حدیث و سلف صالح موافق هستند».[۳]

 

 

[۱] – خبری که قرائن آن را احطه کرده باشد انواع مختلفی دارد که مشهورترین آنها عبارت است از؛  الف) روایتی که شیخان بخاری و مسلم در دو کتاب صحیح خود تخریج کرده اند و به حد تواتر نمی رسد. اما قرائن متعددی آنها را احاطه کرده است از جمله:

• مقام و منزلت امام بخاری و مسلم در زمینه تخریج این احادیث
• پیشرو بودن آنها در تشخیص حدیث صحیح از سقیم
• پذیرفته شدن صحت و قبولیت این دو کتاب از سوی علما؛ و این تأیید، خود به تنهایی در آموختن علم کافی است وقوی تر از مجرد کثرت طرقی می باشد که به حد تواتر نمی رسد.

ب) خبر مشهوری که طرق متفاوتی داشته باشد و همگی آنها از ضعف راویان و هرگونه علت خالی باشند.

ج) خبری که در سلسله ی راویان آن ائمه حافظ و متقن وجود داشته باشند چنانکه غریب نباشند. مانند حدیثی که امام احمد از امام شافعی روایت می کند و امام شافعی از امام مالک روایت می کند و حدیثی که در نقل روایت از امام شافعی، شخص دیگری با امام احمد همراه باشد و همچنین در روایت از امام مالک، شخص دیگری با امام شافعی همراه باشد».

[۲] – الرساله: ۵۹۹، ۴۶۱؛ الفقیه والمتفقه: ۱/۹۶؛ مجموع الفتاوی: ۱۸/۴۱؛ مختصرالصواعق: ۴۶۶؛ شرح کوکب المنیر: ۲/۳۴۸-۳۵۲؛ مذکره الشنقیطی: ۱۰۳

[۳] – مجموع الفتاوی: ۱۳/۳۵۱ و ۱۸/۴۱