آداب مجالس (۲)

درست و میانه نشستن:

شخص مسلمان با اعتدال و رعایت ادب نشسته و به حاضرین پیرامون خویش خیره ننگریسته و در جایش زیاد حرکت نکرده و جابه جا نمی‌شود. از انجام کارهایی که با ذوق سلیم و طبع نیک مخالف باشد پرهیز کرده و وقتی همه نشسته‌اند بر پا نایستاده و وقتی همه برخاسته‌اند نمی‌نشیند. همینطور باید که در نشست و برخاست خویش پایبند وقار و متانت و آرامش و آراستگی ظاهر نیز باشد.

خودداری از نشستن در کوچه و بازار:

فرد مسلمان از نشستن در کوچه و بازار دوری می‌کند تا مزاحم دیگران نشود. پیامبر صلى الله علیه وسلم چنین می‌فرماید: { (إیاکم والجلوسَ على الطرقات) فقالوا: ما لنا بد، إنما هی مجالسنا نتحدث فیها. فقال صلى الله علیه وسلم: (فإذا أبیتم إلا المجالس، فأعطوا الطریق حقها). قالوا: وما حق الطریق؟ قال صلى الله علیه وسلم: (غض البصر، وکف الأذى، ورد السلام، وأمر بالمعروف، ونهی عن المنکر)} یعنی: «از نشستن در راهها بپرهیزید. گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه وسلم ما چاره‌ی از این نشستن‌های مان نداریم که در آن صحبت می‌کنیم. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: پس هرگاه ناگزیر از نشستن شده‌اید، حق راه را بدهید. گفتند: حق راه چیست؟ فرمود: پوشیدن چشم، خود داری از اذیت و آزار و جواب دادن سلام و امر به کارهای پسندیده و نهی از کارهای بد.» [بخاری]

دوری از اماکن شبهه ناک:

مسلمان جز برای ضرورت در قهوه خانه‌ها ننشسته و همچنین به شدت از قمارخانه و شراب فروشی‌ها دوری کرده و خوب می‌داند که این گونه اماکن دروازه‌های شیطان هستند.

رعایت ادب در گفتگو:

در نشستن خویش باید ادب و وقار را از یاد نبرده و به گفته‌های سخن گویان تا وقتیکه از گناه و معصیت صحبت نمی‌کنند گوش داده و در حین صحبت افراد میان سخنانش ندویده و در هنگام حرف زدن به ملایمت و به گونه‌ای سخن بگوید که دور و بری‌هایش صدایش را بشنوند ولی صدایش را بلند نکند که خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَٱغۡضُضۡ مِن صَوۡتِکَۚ إِنَّ أَنکَرَ ٱلۡأَصۡوَٰتِ لَصَوۡتُ ٱلۡحَمِیرِ ١٩﴾ [لقمان: ۱۹] یعنی: «و صدایت را آهسته‏ساز که بدترین آوازها بانگ خران است!»

وقتی یک مسلمان نظرش را ابراز می‌دارد آن را به آرامی و واضح بیان می‌دارد تا بقیه حرف‌هایش را بفهمند و اگر دید که لازم است برای فهم موضوع باید آن را تکرار کند این کار را بکند. پیامبر صلى الله علیه وسلم وقتی سخنی می‌گفت ان را سه بار تکرار می‌نمود تا شنونده آن را بفهمد. حضرت عایشه رضی الله عنها کلام رسول الله صلى الله علیه وسلم را چنین توصیف می‌کند: کلام ایشان با فاصله بود و هرکه می‌شنید می‌فهمید.

مسلمان در گفتگوهایش می‌کوشد تا از انچه نمی‌داند سخنی نگوید که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَیۡسَ لَکَ بِهِۦ عِلۡمٌۚ إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَٰٓئِکَ کَانَ عَنۡهُ مَسۡ‍ُٔولٗا ٣۶﴾ [الإسراء: ۳۶] یعنی: «و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» و رسول الله صلى الله علیه وسلم فرموده است: (کفى بالمرء کذبًا أن یحدث بکل ما سمع) یعنی: «دروغگوئی فرد همین بس که همه‌ی آنچه را می‌شنود، بگوید.» [مسلم] همچنین می‌کوشد تا به دیگران گوش فرا داده و به نظرات همنشینان خویش احترام بگذارد و آن قدر سخنش را طول ندهد که بقیه از صحبت و نشستن با او خسته و دلزده گردند.

در گوشی دو نفر در حضور نفر سوم:

اگر جایی سه نفر نشسته باشند، درست نیست که دوتایشان با هم جداگانه حرف بزنند. این عمل باعث ناراحتی نفر سوم شده و احساس مضیقه خواهد نمود. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (إذا کنتم ثلاثه فلا یتناجى رجلان دون الآخر حتى تختلطوا بالناس، من أجل أن ذلک یحزنه) یعنی: «چون سه نفر بودید، پس دو نفر بدون دیگری با هم نجوا نکنید (درگوشی حرف نزنید) تا اینکه با مردم یکجا شوید، زیرا این کار او را غمگین و پریشان می‌سازد.» [بخاری]

جای باز کردن برای کسی که وارد می‌شود:

چنانچه در جایی عده‌ای نشسته باشند و تعدادی وارد شوند، و جا تنگ باشد، آن‌هایی که نشسته‌اند باید جایی را برای دیگران باز کرده و تا جاییکه می‌توانند برای تازه واردان فراخی ایجاد نمایند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قِیلَ لَکُمۡ تَفَسَّحُواْ فِی ٱلۡمَجَٰلِسِ فَٱفۡسَحُواْ یَفۡسَحِ ٱللَّهُ لَکُمۡۖ﴾ [المجادله: ۱۱] یعنی: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید چون به شما گفته شود در مجالس جاى باز کنید پس جاى باز کنید تا خدا براى شما گشایش حاصل کند.» و پیامبر صلى الله علیه وسلم نیز می‌فرماید: (خیر المجالس أوسعها) یعنی: «بهترین مجلس‌ها فراخ ترین آن‌ها است.» [ابوداود و احمد]

برنخاستن برای کسی که وارد می‌شود به قصد تکریم فرد:

این عمل از لحاظ شرعی حرام می‌باشد و وقتی این تحریم شدیدتر می‌شود که خود فرد نیز دوست داشته باشد جلوی او برخیزند. رسول خدا صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (لا تقوموا کما یقوم الأعاجم یعظِّم بعضهم بعضًا) یعنی: «برنخیزید آنگونه که عجم‌ها برخی برخی دیگر را بزرگ می‌دارند.» [ابوداود و احمد] همچنین آن حضرت صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (من سَرَّه أن یمْثُلَ له عباد الله قیامًا، فلیتبوأْ بیتًا من النار) یعنی: «آنکه از ایستادن بندگان خدا به خدمتش خوشنود شود، باید خانه‌اش را در دوزخ آماده کند.» [بخاری در ادب مفرد]

برخاستن برای والدین، فرد کهنسال، عالم گرانقدر، حاکم، استادی که حقش بر گردن فرد است یا برخاستن به منظور دست دادن، در آغوش گرفتن یا تبریک گفتن ایرادی ندارد، بلکه همگی جزو آداب اسلامی می‌باشند. پیامبر صلى الله علیه وسلم انصار را امر نمود تا برای بزرگ شان حضرت سعد بن معاذ -رضی الله عنه- برخیزند، و فرمود: (قوموا لسیدکم) یعنی: «جلوی آقایتان به پاخیزید.» [بخاری]

رعایت ادب در عطسه نمودن یا سرفه کردن و یا انداختن آب دهان:

مسلمان باید از آزردن حاضران اجتناب ورزید. پیامبر صلى الله علیه وسلم وقتی عطسه می‌کرد دست یا لباس خویش را بر دهان می‌گرفت و صدای خویش را بدان می‌کاست. [ابوداود و ترمذی]

مسلمان موقع عطسه زدن می‌گوید: (الحمد لله)؛ و حاضران به او می‌گویند: (یرحمکم الله) و باز فرد به آنان پاسخ می‌دهد: (یهدیکم الله ویصلح بالکم).

سلام نمودن در هنگام ترک مجلس:

وقتی کیس خواست از جایی که با دیگران نشسته است بلند شده و برود از حاضران اجازه خواسته و بر آنان سلام می‌نماید. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (إذا انتهى أحدکم إلى المجلس فلیسلِّم، فإذا أراد أن یقوم فلیسلِّم؛ فلیست الأولى بأحق من الآخره) یعنی: «هرگاه یکی از شما به مجلسی برسد، باید سلام کند و هرگاه قصد کند که برخیزد، باید سلام کند، زیرا سلام اولی از دومی سزاوارتر نیست.» [ابوداود و ترمذی]

دعای کفاره‌ی مجلس:

انسان مسلمان پیوسته در نشست و برخاست خویش ذکر و یاد پروردگارش را می‌گوید. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (ما من قوم یقومون من مجلس لا یذکرون الله فیه إلا قاموا عن مثل جِیفه حمار، وکان لهم حسره) یعنی: «هیچ گروهی نیست که از مجلسی بر می‌خیزند که در آن خدا را یاد نمی‌کنند، جز مانند آنکه گوئی از روی نعش الاغی برخاسته‌اند و برای شان حسرت و افسوس می‌ماند.» [ابوداود]

همچنین فرد مسلمان در پایان مجلس آن را با دعای کفاره‌ی مجلس خاتمه می‌دهد. همانطور که پیامبر صلى الله علیه وسلم ما را بدان رهنمون گشته و فرموده‌اند: (کفَّاره المجالس أن یقول العبد: سبحانک اللهم وبحمدک. أشهد أن لا إله إلا أنت. أستغفرک وأتوب إلیک) یعنی: «کفاره‌ی مجلس آن است که بنده بگوید: سبحانک اللهم… یعنی پاکیست تو را بار خدایا! و تو را می‌ستایم. بار خدایا مرا بیامرز.» [احمد]

امانت مجلس:

مسلمان سر مجلسی را که ترک می‌گوید محفوظ نگه داشته و از آنچه گفته شده سخنی بر زبان نمی‌آورد. چرا که سخنان آن مجلس نزد او امانت به شمار می‌روند. پیامبر صلى الله علیه وسلم این موضوع را چنین بیان می‌فرماید: (إذا حدَّث الرجل بحدیثٍ، ثم التفت، فهی أمانه) یعنی: «وقتی فرد سخنی بیان نموده و روی برگرداند، دیگر آن سخن امانت است.» [ابوداود و ترمذی و حمد]

پرهیز از داستان سرائی در شب و بعد از نماز عشاء:

نباید در مجالس بعد از نماز عشاء شرکت جست چنانچه سودی برای او یا دیگران در آن نباشد و حاصل آن جز شب گذرانی و بیدار ماندن چیزی نباشد. در این حالت بهتر است زود برود و بخوابد تا صبح زود از خواب برخاسته و نماز صبحش را به جای آورده و کارهایش را صبح زود آغاز کند. خداوند متعال صبح زود را زمانی بابرکت و نیکو قرار داده است. رسول الله صلى الله علیه وسلم از خوابیدن قبل از عشاء و گفتگوی بعد از آن نهی می‌فرمود. [ابوداود]