آداب مجالس

یک روز پیامبر صلى الله علیه و سلم در مسجد به همراه اصحابش نشسته بود. سه مرد آمده و دو نفر وارد شده و سومین آنان بازگشت. آن دو مرد به مجلس رسول الله صلى الله علیه و سلم و اصحابش نزدیک آمده و یکی از ایشان یک جای خالی در حلقه ی نشستگان در مجلس یافت و نشست و دیگری پشت حلقه نشست.

وقتی که رسول خدا صلى الله علیه و سلم سخنانش را به پایان برد، در مورد حال و وضع آن سه نفر برایشان چنین توضیح داد: (أما أحدهم فآوى إلى الله فآواه (لجأ وجلس لیستمع إلى کلام الله فأنزل الله علیه رحمته) وأما الآخر فاستحیا (لم یزاحم) فاستحیا الله منه وأما الثالث فأعرض (عن مجلس الذکر) فأعرض الله عنه) یعنی: «یکی از آنان به خدا بازگشت نموده (پناه آورد و برای گوش دادن به کلام خدا نشست و خداوند بر او رحمتش را نازل فرمود) و خداوند او را جای داد، و اما دیگر حیاء کرد و الله تعالی از وی حیاء نمود و اما سومی (از مجلس ذکر) اعراض نمود و الله تعالی از وی اعراض کرد.» [بخاری]

***

از جمله آدابی که ایجاب می کند هر مسلمانی آن را در شرکت در مجالس رعایت کند موارد زیر می باشند:

همنشینی و مجالست با صالحان:
انسان مسلمان در انتخاب افرادی که با آنان نشست و برخاست و مصاحبت می کند به خوبی دقت نموده و آنان را از بین اهل تقوا و صلاح و کسانی که به عبادت و طاعت خداوند شناخته شده اند برگزیند. انسان مسلمان همنشینی با کسانی را که نه دین دارند و نه از ادب و اخلاق برخوردارند را نمی گزیند چون همنشین و رفیق تاثیر زیادی بر روی فرد دارد.

همچنین باید کوشید تا از همنشینی و مجالست با افراد بیکار و معتاد و اشخاص منحرف اخلاقی دوری جست تا بتوان از تاثیر مخرب نشستن با آنان و کشیده شدن به راه و روش آن ها در امان ماند. حال آنکه هر روز شنیده شده و در روزنامه و مجلات می خوانیم که در پشت هر حادثه ی تازه ای علت انحراف مجرمان همان نشست و برخاست با جوانان معتاد، بیکار، ناهنجار یا منحرف بوده است. بنابراین فرد یارانش را از بین انسان های دارای اخلاق نیکو و افراد موفق در درس و تحصیل و کارهایشان انتخاب می نماید. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (الرجل على دین خلیله؛ فلینظر أحدکم من یخالل) یعنی: « هر شخص بر دین دوستش است، پس بنگرد هر کدام تان که با چه کسی دوستی می کند.» [ابوداود و ترمذی]

رسول خدا صلى الله علیه و سلم همنشین مناسب و دوست خوب را به حامل عطر و خوشبویی و درعوض همنشین بد را به کسی که در آتش می دمد تشبیه نموده و می فرماید: (مثل الجلیس الصالح والجلیس السوء کحامل المسک ونافخ الکیر . فحامل المسک إما أن یحذیک (یعطیک من المسک) وإما أن تبتاع منه، وإما أن تجد منه ریحًا طیبهً . ونافخ الکِیر إما أن یحرق ثیابک، وإما أن تجد منه ریحًا خبیثه) یعنی: «مثال همنشین صالح و همنشین بد، مانند دارنده ی مشک، و دمنده ی دمه ی(وسیله ی دمیدن باد) آهنگری است، که دارنده ی مشک یا برایت مشک می دهد، و یا از وی خریداری می کنی و یا از او بوی خوش را می یابی، و دمنده ی دمه ی آهنگر یا لباست را می سوزاند و یا از او بوی بد به مشامت می رسد.» [متفق علیه]

پیامبر صلى الله علیه و سلم در مورد همنشینی با انسان های صالح و درستکار و خداترس تاکید بسیار نموده چنین می فرماید: (لا تصاحبْ إلا مؤمنًا، ولا یأکلْ طعامک إلا تقی) یعنی: «همصحبتی جز با مسلمان مکن و طعامت را کسی جز پرهیزگار نخورد.» [ابوداود و ترمذی]

خداوند متعال ما را از نشستن با کسانی که آیات کلام الله را تحریف نموده و آن را در غیر موضع خود قرار می دهند برحذر داشته و می فرماید: {وإذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فأعرض عنهم حتى یخوضوا فی حدیث غیره وإما ینسینک الشیطان فلا تقعد بعد الذکرى مع القوم الظالمین} [انعام: ۶۸] یعنی: «و چون ببینى کسانى [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو مى‏روند از ایشان روى برتاب تا در سخنى غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشى انداخت پس از توجه [دیگر] با قوم ستمکار منشین!» بنابراین انسان مسلمان می کوشد تا پیوسته در مجالس خیر و نیکی حاضر شده و از آن ها بهره برگیرد.

سلام کردن و نشستن هر جاکه جا شد:
وقتی مسلمانی بر عده ای وارد شده و بخواهد با آنان بنشیند به آنان سلام می کند. پیامبر صلى الله علیه و سلم ما را به این کار امر نموده و می فرماید: (إذا انتهى أحدکم إلى مجلس فلیسلِّم) یعنی: «هرکس از شما به مجلسی رسید سلام کند.» [ترمذی] همینطور فرد باید جایی بنشیند که مجلس خاتمه می یابد و حق ندارد کسی را از جایش برخیزاند و جای او بنشیند، حالا هرکس که می خواهد باشد. همه انسان ها از آدم و آدم از خاک است و همگی یک اصل و طبیعت را دارند و جز به تقوا و کردار صالح فرقی با هم ندارند. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا یقیم الرجلُ الرجلَ من مجلسه ثم یجلس فیه) یعنی: «مردی برخیزانده نمی شود تا کسی به جای او بنشیند.» [متفق علیه] وسط مجلس نیز نباید نشست که از رسول الله صلى الله علیه و سلم روایت شده که می فرماید: (لُعِنَ من جلس وسط الحلقه) یعنی: « بر کسی که در میان حلقه می نشیند، لعنت باشد.» [ابوداود و ترمذی] همچنین جز با اجازه ی دو نفر بین آن ها ننشیند. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا یُجْلَسْ بین رجلین إلا بإذنهما) یعنی: «نباید هیچ کس که یعنی میان دو نفر بنشیند مگر به اجازه ی آن ها.» [ابوداود]

درست و میانه نشستن:
شخص مسلمان با اعتدال و رعایت ادب نشسته و به حاضرین پیرامون خویش خیره ننگریسته و در جایش زیاد حرکت نکرده و جابه جا نمی شود. از انجام کارهایی که با ذوق سلیم و طبع نیک مخالف باشد پرهیز کرده و وقتی همه نشسته اند بر پا نایستاده و وقتی همه برخاسته اند نمی نشیند. همینطور باید که در نشست و برخاست خویش پایبند وقار و متانت و آرامش و آراستگی ظاهر نیز باشد.

خودداری از نشستن در کوچه و بازار:
فرد مسلمان از نشستن در کوچه و بازار دوری می کند تا مزاحم دیگران نشود. پیامبر صلى الله علیه و سلم چنین می فرماید: {(إیاکم والجلوسَ على الطرقات)
فقالوا: ما لنا بد، إنما هی مجالسنا نتحدث فیها.
فقال صلى الله علیه وسلم: (فإذا أبیتم إلا المجالس، فأعطوا الطریق حقها). قالوا: وما حق الطریق؟
قال صلى الله علیه وسلم: (غض البصر، وکف الأذى، ورد السلام، وأمر بالمعروف، ونهی عن المنکر)} یعنی: «از نشستن در راهها بپرهیزید.
گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه و سلم ما چاره ی از این نشستن های مان نداریم که در آن صحبت می کنیم.
رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: پس هرگاه ناگزیر از نشستن شده اید، حق راه را بدهید.
گفتند: حق راه چیست؟
فرمود: پوشیدن چشم، خود داری از اذیت و آزار و جواب دادن سلام و امر به کارهای پسندیده و نهی از کارهای بد.» [بخاری]

دوری از اماکن شبهه ناک:
مسلمان جز برای ضرورت در قهوه خانه ها ننشسته و همچنین به شدت از قمارخانه و شراب فروشی ها دوری کرده و خوب می داند که این گونه اماکن دروازه های شیطان هستند.

رعایت ادب در گفتگو:
در نشستن خویش باید ادب و وقار را از یاد نبرده و به گفته های سخن گویان تا وقتیکه از گناه و معصیت صحبت نمی کنند گوش داده و در حین صحبت افراد میان سخنانش ندویده و در هنگام حرف زدن به ملایمت و به گونه ای سخن بگوید که دور و بری هایش صدایش را بشنوند ولی صدایش را بلند نکند که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: {واغضض من صوتک إن أنکر الأصوات لصوت الحمیر} [لقمان: ۱۹] یعنی: «و صدایت را آهسته‏ساز که بدترین آوازها بانگ خران است!»

وقتی یک مسلمان نظرش را ابراز می دارد آن را به آرامی و واضح بیان می دارد تا بقیه حرف هایش را بفهمند و اگر دید که لازم است برای فهم موضوع باید آن را تکرار کند این کار را بکند. پیامبر صلى الله علیه و سلم وقتی سخنی می گفت ان را سه بار تکرار می نمود تا شنونده آن را بفهمد. حضرت عایشه -رضی الله عنها- کلام رسول الله صلى الله علیه و سلم را چنین توصیف می کند: کلام ایشان با فاصله بود و هرکه می شنید می فهمید.
مسلمان در گفتگوهایش می کوشد تا از انچه نمی داند سخنی نگوید که خداوند متعال می فرماید: {ولا تقف ما لیس لک به علم إن السمع والبصر والفؤاد کل أولئک کان عنه مسؤولاً} [اسراء: ۳۶] یعنی: «و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» و رسول الله صلى الله علیه و سلم فرموده است: (کفى بالمرء کذبًا أن یحدث بکل ما سمع) یعنی: « دروغگوئی فرد همین بس که همه ی آنچه را می شنود، بگوید.» [مسلم] همچنین می کوشد تا به دیگران گوش فرا داده و به نظرات همنشینان خویش احترام بگذارد و آن قدر سخنش را طول ندهد که بقیه از صحبت و نشستن با او خسته و دلزده گردند.

در گوشی دو نفر در حضور نفر سوم:
اگر جایی سه نفر نشسته باشند، درست نیست که دوتایشان با هم جداگانه حرف بزنند. این عمل باعث ناراحتی نفر سوم شده و احساس مضیقه خواهد نمود. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إذا کنتم ثلاثه فلا یتناجى رجلان دون الآخر حتى تختلطوا بالناس، من أجل أن ذلک یحزنه) یعنی: « چون سه نفر بودید، پس دو نفر بدون دیگری با هم نجوا نکنید (درگوشی حرف نزنید) تا اینکه با مردم یکجا شوید، زیرا این کار او را غمگین و پریشان میسازد.» [بخاری]

جای باز کردن برای کسی که وارد می شود:
چنانچه در جایی عده ای نشسته باشند و تعدادی وارد شوند، و جا تنگ باشد، آن هایی که نشسته اند باید جایی را برای دیگران باز کرده و تا جاییکه می توانند برای تازه واردان فراخی ایجاد نمایند. خداوند متعال می فرماید: {یا أیها الذین آمنوا إذا قیل لکم تفسحوا فی المجالس فافسحوا یفسح الله لکم} [مجادله: ۱۱] یعنی: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید چون به شما گفته شود در مجالس جاى باز کنید پس جاى باز کنید تا خدا براى شما گشایش حاصل کند.» و پیامبر صلى الله علیه و سلم نیز می فرماید: (خیر المجالس أوسعها) یعنی: « بهترین مجلس ها فراخ ترین آنها است.» [ابوداود و احمد]

برنخاستن برای کسی که وارد می شود به قصد تکریم فرد:
این عمل از لحاظ شرعی حرام می باشد و وقتی این تحریم شدیدتر می شود که خود فرد نیز دوست داشته باشد جلوی او برخیزند. رسول خدا صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا تقوموا کما یقوم الأعاجم یعظِّم بعضهم بعضًا) یعنی: «برنخیزید آنگونه که عجم ها برخی برخی دیگر را بزرگ می دارند.» [ابوداود و احمد] همچنین آن حضرت صلى الله علیه و سلم می فرماید: (من سَرَّه أن یمْثُلَ له عباد الله قیامًا، فلیتبوأْ بیتًا من النار) یعنی: «آنکه از ایستادن بندگان خدا به خدمتش خوشنود شود، باید خانه اش را در دوزخ آماده کند.» [بخاری در ادب مفرد] برخاستن برای والدین، فرد کهنسال، عالم گرانقدر، حاکم، استادی که حقش بر گردن فرد است یا برخاستن به منظور دست دادن، در آغوش گرفتن یا تبریک گفتن ایرادی ندارد، بلکه همگی جزو آداب اسلامی می باشند. پیامبر صلى الله علیه و سلم انصار را امر نمود تا برای بزرگ شان حضرت سعد بن معاذ -رضی الله عنه- برخیزند، و فرمود: (قوموا لسیدکم) یعنی: «جلوی آقایتان به پاخیزید.» [بخاری]

رعایت ادب در عطسه نمودن یا سرفه کردن و یا انداختن آب دهان:
مسلمان باید از آزردن حاضران اجتناب ورزید. پیامبر صلى الله علیه و سلم وقتی عطسه می کرد دست یا لباس خویش را بر دهان می گرفت و صدای خویش را بدان می کاست. [ابوداود و ترمذی] مسلمان موقع عطسه زدن می گوید: (الحمد لله)؛ و حاضران به او می گویند: (یرحمکم الله) و باز فرد به آنان پاسخ می دهد: (یهدیکم الله ویصلح بالکم).

سلام نمودن در هنگام ترک مجلس:
وقتی کیس خواست از جایی که با دیگران نشسته است بلند شده و برود از حاضران اجازه خواسته و بر آنان سلام می نماید. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إذا انتهى أحدکم إلى المجلس فلیسلِّم، فإذا أراد أن یقوم فلیسلِّم؛ فلیست الأولى بأحق من الآخره) یعنی: « هرگاه یکی از شما به مجلسی برسد، باید سلام کند و هرگاه قصد کند که برخیزد، باید سلام کند، زیرا سلام اولی از دومی سزاوارتر نیست.» [ابوداود و ترمذی]

دعای کفاره ی مجلس:
انسان مسلمان پیوسته در نشست و برخاست خویش ذکر و یاد پروردگارش را می گوید. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (ما من قوم یقومون من مجلس لا یذکرون الله فیه إلا قاموا عن مثل جِیفه حمار، وکان لهم حسره) یعنی: « هیچ گروهی نیست که از مجلسی بر می خیزند که در آن خدا را یاد نمی کنند، جز مانند آنکه گوئی از روی نعش الاغی برخاسته اند و برای شان حسرت و افسوس می ماند.» [ابوداود] همچنین فرد مسلمان در پایان مجلس آن را با دعای کفاره ی مجلس خاتمه می دهد. همانطور که پیامبر صلى الله علیه و سلم ما را بدان رهنمون گشته و فرموده اند: (کفَّاره المجالس أن یقول العبد: سبحانک اللهم وبحمدک . أشهد أن لا إله إلا أنت . أستغفرک وأتوب إلیک) یعنی: «کفاره ی مجلس آن است که بنده بگوید: سبحانک اللهم… یعنی پاکیست ترا بار خدایا! و ترا می ستایم. بار خدایا مرا بیامرز.» [احمد]

امانت مجلس:
مسلمان سر مجلسی را که ترک می گوید محفوظ نگه داشته و از آنچه گفته شده سخنی بر زبان نمی آورد. چرا که سخنان آن مجلس نزد او امانت به شمار می روند. پیامبر صلى الله علیه و سلم این موضوع را چنین بیان می فرماید: (إذا حدَّث الرجل بحدیثٍ، ثم التفت، فهی أمانه)یعنی: « وقتی فرد سخنی بیان نموده و روی برگرداند، دیگر آن سخن امانت است.» [ابوداود و ترمذی و حمد]

پرهیز از داستان سرائی در شب و بعد از نماز عشاء:
نباید در مجالس بعد از نماز عشاء شرکت جست چنانچه سودی برای او یا دیگران در آن نباشد و حاصل آن جز شب گذرانی و بیدار ماندن چیزی نباشد. در این حالت بهتر است زود برود و بخوابد تا صبح زود از خواب برخاسته و نماز صبحش را به جای آورده و کارهایش را صبح زود آغاز کند. خداوند متعال صبح زود را زمانی بابرکت و نیکو قرار داده است. رسول الله صلى الله علیه و سلم از خوابیدن قبل از عشاء و گفتگوی بعد از آن نهی می فرمود. [ابوداود]

ترجمه: مسعود