آداب علم (۱)

ابورفاعه رضی الله عنه نزد پیامبر صلى الله علیه وسلم آمد و آن حضرت صلی الله علیه وسلم در حال ایراد خطبه بود، گفت: یا رسول الله، غریبه ای آمده و از دین اسلام می‌پرسد و چیزی از آن نمی‌داند. رسول خدا صلى الله علیه وسلم نگاهی به او انداخت، و آنگاه از خطبه باز ایستاد و روی به ابورفاعه نموده و مسائل دینش را به او آموخت، تا آنکه آن مرد مطلب را خوب فراگرفته و آن را فهمید. سپس پیامبر صلى الله علیه وسلم به خطبه‌اش بازگشت.

بعد از وفات رسول الله صلى الله علیه و سلم، ابن عباس رضی الله عنه شروع کرد به سؤال نمودن از صحابه رضی الله عنهم در مورد اقوال پیامبر صلى الله علیه و سلم. هرکس حدیثی از پیامبر صلى الله علیه وسلم را می‌دانست، سراغش می‌رفت. اگر آن فرد، موقع نیم روز، درحال خواب می‌بود، بر در وی می‌نشست و منتظر می‌می ماند تا از خواب برخیزد. در این بین باد بیابان او را غبارآلود می‌نمود.ه صحابی مذکور به خاطر ابن عباس رضی الله عنه بیرون می‌آمد، به او می‌گفت: یا پسر عموی رسول الله صلى الله علیه و سلم، چه چیزی باعث شده که به این جا بیایی؟ دنبال من می‌فرستادی من خود می‌آمدم. و او پاسخ می‌داد: نه، من سزاوارترم که پیش تو بیایم تا حدیث را از تو بپرسم. [حاکم]

علم در اسلام دارای منزلتی بسیار بزرگ می‌باشد. نخستین آیه‌ی قرآن کریم که نازل گشت دعوت به فراگرفتن و تعلم بود: ﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّکَ ٱلَّذِی خَلَقَ ١﴾ [العلق: ۱] یعنی: «بخوان به نام پروردگارت که آفرید.» همچنین خداوند متعال به ابزار نوشتن که همان قلم است قسم یاد نموده و می‌فرماید: ﴿نٓۚ وَٱلۡقَلَمِ وَمَا یَسۡطُرُونَ ١﴾ [القلم: ۱] یعنی: «نون. سوگند به قلم و آنچه مى‌‏نویسند.»

سنت نبوی گهربار نیز بر جایگاه والای علم و دانش صحه می‌گذارد. کما آنکه تلاش برای کسب دانش را به بهشت برین متصل دانسته و رسول اکرم صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (من سلک طریقًا یلتمس فیه علمًا سهل الله له به طریقًا إلى الجنه) یعنی: «» [بخاری و ابوداود وترمذی]

وما یزال ثواب العلم یصل إلى صاحبه حتى بعد وفاته من غیر انقطاع، قال صلى الله علیه وسلم: (إذا مات الإنسان انقطع عمله إلا من ثلاثه. إلا من صدقه جاریه، أو علمٍ ینتفع به، أو ولدٍ صالح یدعو له) یعنی: «چون انسان بمیرد، عمل او قطع می‌شود، جز در سه چیز:

صدقه‌ای که جاری و ادامه دار باشد.

یا عملی که از آن سود برند.

یا فرزند صالحی که برای او دعا کند.» [مسلم]

فرشتگان با بال‌هایشان طالب علم را احاطه می‌کنند. صفوان بن عسال مرادی -رضی الله عنه- می‌گوید: نزد پیامبر صلى الله علیه وسلم آمده و ایشان در مسجد بر گلیم قرمز رنگش تکیه زده بود. به او عرض کردم: آمده ام تا علم فراگیرم. آن حضرت صلى الله علیه وسلم فرمود: (مرحبًا بطالب العلم، إن طالب العلم تحفه الملائکه بأجنحتها) یعنی: «مرحبا و خوش آمد به طالب علم، طالب علم را فرشتگان با بال‌هایشام احاطه می‌کنند.» [احمد و طبرانی]

علم به دو نوع فرض عین و فرض کفایه تقسیم می‌شود. مسائلی هست که درست نیست یک مسلمان از آن بی‌خبر باشد و واجب است که هر مسلمانی این مسائل را درباره‌ی پروردگار، دین و پیامبرش صلى الله علیه وسلم بداند. همچنین بر هر مسلمانی فرض کفایه است که به تخصص در دانش‌هایی مانند صنعت، کشاورزی و پزشکی و… از دیگر شاخه‌های زندگی دست یابد.

دانش طریق انسان مسلمان به سوی معرفت شایسته‌ی خداوند است. درنتیجه دانشمندان بیش از هرکس دیگری خشیت و ترس از خداوند متعال را دارند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا یَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْۗ﴾ [فاطر: ۲۸] یعنی: «…از بندگان خدا تنها دانایانند که از او مى‌‏ترسند…»