وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
در زمان حضرت عمر بن خطاب -رضی الله عنه- یکسال از آسمان بارانی نبارید. مردم از بی آبی داشتند هلاک می شدند. حضرت عمر رضی الله عنه مردم را گردآورد و به صحرا رفتند. حضرت عمر رضی الله عنه از حضرت عباس رضی الله عنه، عموی پیامبر صلى الله علیه و سلم خواست تا برای مسلمانان دعا کند. حضرت عباس رضی الله عنه دستانش را به سوی آسمان برداشت و گفت: الهی! این ها دستان ما است که بسوی تو با گناهان مان برداشته می شود و پیشانی ماست که روبرویت با توبه و بازگشت بسوی تو متوجه است. ما را بوسیله ی باران سیراب گردان. خداوند عزوجل نیز باران را فرو فرستاد.
***
مادر أنس بن مالک نزد رسول الله صلى الله علیه و سلم آمده و دست پسرش را در دست گرفته بود تا در خدمت پیامبر صلى الله علیه و سلم باشد، و از آن حضرت صلی الله علیه و سلم خواست تا برای او بطور مخصوص دعا بفرماید. پیامبر صلى الله علیه و سلم نیز برایش دعا نموده و گفت: (اللهم أکثر ماله وولده) [متفق علیه] یعنی: «بارالها! مال و فرزندانش را فزونی ده.» در نتیجه حضرت انس رضی الله عنه آنقدر زیست که مال ثروت و فرزندانش بسیار گشتند و صد نفر از فرزندان و نوه هایش را هم دید.
دعاء همان درخواست آمرزش و رحمت و گذشت و برآمدن نیاز ها از خداوند می باشد. دعاء جزو عبادت هایی است که خداوند -عز وجل- را خوشنود می سازد. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمودند: (الدعاء هو العباده) _[ترمذی] یعنی: «دعاء همان عبادت است.» سپس این آیه را خواندند: {وقال ربکم ادعونی أستجب لکم إن الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین} [غافر: ۶۰] یعنی: «و پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم در حقیقت کسانى که از پرستش من کبر مىورزند به زودى خوار در دوزخ درمىآیند.»
همچنین خداوند متعال می فرماید: {أمن یجیب المضطر إذا دعاه ویکشف السوء} [نمل: ۶۲] یعنی: « یا [کیست] آن کس که درمانده را چون وى را بخواند اجابت مىکند و گرفتارى را برطرف مىگرداند.»
پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لیس شـیء أکرم على الله تعالى من الـدعاء) [ترمذی و احمد] یعنی: «نزد خداوند چیزی گرامی تر از دعا نیست.»
دعاء دارای آدابی است که فرد مسلمان باید سعی کند آن ها را رعایت نماید:
انتخاب وقت دعاء:
در برخی اوقات دعا مستجاب می شوند، مانند: ماه رمضان، روز عرفه، روز جمعه، وقت سحر -آخر شب- ده روز نخست ماه ذی الحجه. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (ما من أیام العمل الصالح فیها أحب إلى الله من هذه الأیام العشر). قالوا: یا رسول الله ولا الجهاد فی سبیل الله؟ قال: (ولا الجهاد فی سبیل الله إلا رجل خرج بنفسه وماله فلم یرجع من ذلک بشیء) [بخاری] یعنی: « هیچ روزی نیست که در آن عمل صالح نزد خداوند تعالی محبوب تر از این ده روز باشد.
گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه و سلم و حتی جهاد فی سبیل الله؟
فرمود: و حتی جهاد فی سبیل الله، مگر مردی که جان و مالش را بیرون کرده و هیچ چیزی از آن را باز نگرداند (به سنگر شتافته و شهید شود).»
روایت می کنند که رسول الله صلى الله علیه و سلم وقتی ماه رمضان فرامی رسید، می فرمود: (إن هذا الشهر قد حضرکم، وفیه لیله خیر من ألف شهر. من حُرمها فقد حُرِمَ الخیر کله ولا یحرم خیره إلا محروم) [ابن ماجه] یعنی: «این ماه بر شما وارد شد، در آن شبی هست که از هزار شب برتر است. هرکس از آن بی بهره ماند از هرچه نیکی و خیر است بی بهره مانده است و جز محرومان کسی از آن بی بهره نمی ماند.»
آن حضرت صلى الله علیه و سلم در مورد روز جمعه نیز می فرماید: (فیه ساعه لا یوافقها عبد مسلم وهو قائم یصلى یسأل الله تعالى شیئًا إلا أعطاه إیاه) [متفق علیه] یعنی: « در آن ساعتی که هیچ بنده ی مسلمانی که ایستاده نماز می گزارد، با آن برابر نمی شود در حالیکه از خداوند چیزی را می طلبد، مگر اینکه آن را بوی می دهد.»
پیامبر صلى الله علیه و سلم همچنین می فرماید: (ینزل الله إلى السماء الدنیا کل لیله حین یمضی ثلث اللیل الأول، فیقول: أنا الملک.. أنا الملک.. من ذا الذی یدعونی فأستجیب له؟ من ذا الذی یسألنی فأعطیه؟ من ذا الذی یستغفرنی فأغفرله؟ فلا یزال کذلک حتى یضیء الفجر) [مسلم].
وقال صلى الله علیه وسلم: (الدعاء لا یرد بین الأذان والإقامه) [ابوداود و ترمذی و نسائی و احمد] یعنی: « دعای بین اذان و اقامت رد نمی شود.» وقال صلى الله علیه وسلم: (الدعاء بین الأذان والإقامه مستجاب فادعوا) [ابن عدی] یعنی: « دعای بین اذان و اقامه مستجاب است، پس دعا کنید.»
همچنین آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرموده است: (أقرب ما یکون العبد من ربه وهو ساجد؛ فأکثروا من الدعاء) [مسلم] یعنی: «حالتی که بنده به پروردگارش نزدیکتر است، حالت سجده است، پس در آن زیاد دعا کنید.» از دیگر اوقات اجابت ومن أوقات هنگام رویارویی بادشمن، موقع بارش باران، بانگ خروس و از پس نمازهای فرض و در حالت سجده می باشد.
رو کردن بسوی قبله:
یک روز رسول الله صلى الله علیه و سلم برای نماز استسقاء برای مردم خارج شد، پشت به مردم و روی به قبله نمود و به دعا و نیایش پرداخت. [متفق علیه]
بلند کردن دست ها:
از حضرت عمر -رضی الله عنه- روایت شده است که: رسول خدا صلى الله علیه و سلم هنگام دعا دست هایش را بلند می نمود. [حاکم]. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده اند: (إن ربکم حَیی کریم، یستحی أن یبسط العبد یدیه إلیه فیردهما صِفْرًا) [ابوداود و ترمذی وابن ماجه] یعنی: «بدانید که پروردگار شما بسیار صاحب شرم است و شرم دارد که بنده اش دست بسوی او بلند نموده و او آن ها را تهی به وی بازگرداند.»
ستایش خداوند -سبحانه- و درود و صلوات فرستادن بر پیامبر صلى الله علیه و سلم:
سلمه بن الأکوع می گوید: {ما سمعتُ رسول الله صلى الله علیه وسلم یستفتح الدعاء إلا استفتحه (بسبحان ربی الأعلى العلی الوهاب)} [احمد] یعنی: «نشنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و سلم دعایی را آغاز کند مگر آنکه بگوید: “سبحان ربی الأعلى العلی الوهاب” : “پاک و منزه است پروردگار بلندمرتبه و بسیار بخشاینده ی من”.»
یک روز رسول الله صلى الله علیه و سلم شنید که مردی می گوید: “اللهم إنی أسألک بأنی أشهد أنک أنت الله لا إله إلا أنت الأحد الصمد، الذی لم یلد ولم یولد، ولم یکن له کُفُوًا أحد.” یعنی: “الهی! من به آنکه گواهی می دهم که همانا تو همان خدایی هستی که جز تو معبودی نیست و یکتا و بی نیاز هستی. که نه زاده شده و نه زاده ای و کسی جون تو وجود ندارد. از تو تقاضا می کنم.” فرمود: (لقد سألتَ الله بالاسم الأعظم الذی إذا سئل به أعطی، وإذا دعی به أجاب) یعنی: «بدان که خدا را با اسم اعظمش فراخواندی که اگر بدان از او بخواهند عطا می کند و اگر بدان بخوانندش اجابت می فرماید.» [ابوداود] فضاله بن عبید می گوید: درحینی که رسول الله صلى الله علیه و سلم نشسته بود، مردی وارد شد و نماز گزارد و گفت: “اللهم اغفر لی وارحمنی” یعنی: الهی! مرا بیامرز و بر من رحم فرما!، پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: (عَجِلتَ (تسرعتَ) أیها المصلی، إذا صلیتَ فقعدتَ فاحمد الله بما هو أهله، وصلِّ علی، ثم ادعه) یعنی: «عجله کردی ای نماز گزار. وقتی نماز گزاردی و نششستی، حمد و سپاس خدای را آنگونه که سزاوار اوست بگوی و سپس دعا کن!» آنگاه آن مرد دیگری آمد و نماز گزارد و حمد خداوند را گفت و بر حضرت محمد صلى الله علیه و سلم درورد و صلوات فرستاد، پیامبر صلى الله علیه و سلم به او فرمود: (أیها المصلی! ادع تجب) یعنی: «ای نماز گزار! دعا کنکه اجابت می شوی.» [ابوداود و ترمذی و نسائی]
پافشاری و اصرار در دعا و تکرار سه باره ی آن:
عبد الله بن مسعود -رضی الله عنه- می گوید: وقتی پیامبر صلى الله علیه و سلم دعا می نمود، سه بار دعا می کرد و وقتی چیزی از خدا می خواست سه بار درخواست می نمود و پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرمود: (یستجاب لأحدکم ما لم یعْجَل. یقول: قد دعوتُ ربی فلم یستجب لی) [متفق علیه] یعنی: «اجابت می شود برای یکی از شما تا مادامیکه شتاب نکند و بگوید به پروردگارم دعاء کردم و مرا اجابت نکرد.»
همچنین آن حضرت صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا یقولن أحدکم: اللهم اغفر لی إن شئتَ، اللهم ارحمنی إن شئتَ. لیعزم المسأله فإنه لا مستکرِه له (أی یدعو الله وهو موقن أن الله سیقبل دعاءه. فالله هو القادر على کل شیء) [متفق علیه] یعنی: «نباید بگویید: بارالها! مرا ببخش اگر خواستی، بر من رحم فرما اگر خواستی. باید سؤالتان را راسخ و مطمئن بیان دارید و مستکرهی (به زور به کاری وادارنده) برای او متصور نیست.(یعنی خداوند را بخواند و یقین داشته باشد که دعایش پذیرفته می شود، که خداوند بر هر چیز تواناست)»
سفیان بن عیینه -رحمه الله- می گوید: هیچ کس از دعا دست باز نکشد بخاطر آنچه در مورد خود می داند که خداوند دعای بدترین مخلوقاتش یعنی ابلیس را اجابت ففرمود که گفت: {رب فأنظرنی إلى یوم یبعثون . قال فإنک من المنظرین. إلى یوم الوقت المعلوم } [حجر: ۳۶-۳۸] یعنی: «گفت پروردگارا پس مرا تا روزى که برانگیخته خواهند شد مهلت ده. فرمود تو از مهلتیافتگانى. تا روز [و] وقت معلوم.»
دعا با صدای آرام و کوتاه:
خداوند متعال می فرماید: {ادعوا ربکم تضرعًا وخفیه } [اعراف: ۵۵] یعنی: «پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید.»
پیامبر خدا صلى الله علیه و سلم به اصحاب خویش هنگامی که صدای دعایشان را بلند نموده بودند، چنین فرمود: (إنکم لیس تدعون أصم ولا غائبًا، إنکم تدعون سمیعًا قریبًا، وهو معکم) [مسلم] یعنی: «همانا شما کر و غائبی را نمی خوانید، شما شنوا و نزدیکی را فرامی خوانید و او با شما است.»
دعاء با آنچه در قرآن و سنت آمده است:
بهتر است که در دعاهایمان ادعیه ی بسیاری را که در قرآن کریم آمده است، بکار ببریم، مثل: {ربنا اغفر لنا ذنوبنا وإسرافنا فی أمرنا وثبت أقدامنا وانصرنا على القوم الکافرین} [آل عمران: ۱۴۷] یعنی: «پروردگارا گناهان ما و زیادهروى ما در کارمان را بر ما ببخش و گامهاى ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یارى ده.» و: {ربنا آتنا فی الدنیا حسنه وفی الآخره حسنه وقنا عذاب النار} [بقره: ۲۰۱] یعنی: «پروردگارا در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.»
همچنین با آنچه از پیامبر صلى الله علیه و سلم ثابت گردیده است، مثل: (اللهم أنت ربی، لا إله إلا أنت، خلقتنی وأنا عبدک، وأنا على عهدک ووعدک ما استطعت، أعوذ بک من شر ما صنعت، أبوء لک بنعمتک، وأبوء لک بذنبی، فاغفر لی فإنه لا یغفر الذنوب إلا أنت) [بخاری] یعنی: « پروردگارا! تو خدای منی، معبود بحقی جز تو نیست. مرا آفریدی و من بندهء تو ام و بر عهد و پیمان تو بقدر توان ایستاده ام، از شر و زشتی آنچه انجام داده ام و بتو پناه می جویم، به نعمتت بر خویش و هم بر گناهم اعتراف دارم، پس مرا بیامرز، زیرا گناهان را جز تو نمی آمرزد.» وقوله: (اللهم إنی أعوذ بک من الشقاق والنفاق وسوء الأخلاق) [نسائی] یعنی: «بار الها! از جدایی(انحراف از مسیر اسلام) و نفاق و بدی اخلاق به تو پناه می جویم.»
خود را وادار به بکار بردن عبارات موزون و مسجع در دعا نکنید:
در دعا کردن نباید خود را مکلف به بیان عبارات مسجع نمود؛ دعا جای تضرع و فروتنی و زاری است و تشریفات و ظاهرسازی با آن جور درنمی آید. ابن عباس -رضی الله عنه- می فرماید: (انظر السجع من الدعاء فاجتنبه؛ فإنی عهدتُ رسول الله صلى الله علیه وسلم وأصحابه لا یفعلون إلا ذلک الاجتناب.) [بخاری] یعنی: «مراقب سجع و موزونی در دعا باش و از آن دوری گزین که من از رسول خدا صلی الله علیه و سلم و اصحابش جز همان دوری نمودن را ندیدم.»
بعضی از بزرگان گفته اند: با زبان خواری و افتادگی و نیازمندی دعا کن و نه به زبان شیوایی و سخنوری.
ابتدا دعاء برای خویش و سپس برای دیگران:
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: {ربنا اغفر لنا ولإخواننا الذین سبقونا بالإیمان ولا تجعل فی قلوبنا غلاً للذین آمنوا ربنا إنک رءوف رحیم} [حشر: ۱۰] یعنی: «پروردگارا بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشى گرفتند ببخشاى و در دلهایمان نسبت به کسانى که ایمان آوردهاند [هیچ گونه] کینهاى مگذار پروردگارا راستى که تو رئوف و مهربانى.»
پیامبر صلى الله علیه و سلم هنگام دعا برای کسی دعا می نمود ابتدا از خویشتن آغاز می فرمود. [ترمذی]
دعاء نکردن بر خویش و خانواده و یا اموال و فرزندان:
پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا تدعوا على أنفسکم، ولا تدعوا على أولادکم، ولا تدعوا على أموالکم) [مسلم] یعنی: «بر نفس ها و بر اولاد و اموال خود دعای بد نکنید.»
دعاء پشت سر برادرت:
رسول الله صلى الله علیه و سلم می فرماید: (دعوه المرء المسلم لأخیه بظهر الغیب مستجابه، عند رأسه ملک موکَّل، کلما دعا لأخیه بخیر قال الملک الموکل به: آمین، ولک بمثل) [مسلم] یعنی: « دعای شخص مسلمان برای برادرش و در غیاب وی مستجاب است. در نزد سرش فرشته ای مؤظف است که هرگاه برای برادرش دعای خیر کند، فرشته ی مؤظف بدان می گوید: آمین و برای تو مانند آن باد.»
دعاء برای کسی که با شما نیکی کرده است:
پیامبر صلى الله علیه و سلم فرموده است: (من صُنع إلیه معروفٌ فقال لفاعله: جزاک الله خیرًا؛ فقد أبلغ فی الثناء) [ترمذی و نسائی] یعنی: «کسیکه بوی نیکی شود و برای انجام دهنده ی آن بگوید، جزاک الله خیراً هر آئینه در دعاء مبالغه کرده است.» همچنین فرموده است: (ومن أتى إلیکم معروفًا فکافئوه (أعطوه مکافأه) فإن لم تجدوا فادعوا له حتى تعلموا أن قد کافأتموه) [ابوداود و نسائی] یعنی: «و آنکه به شما احسانی نمود، او را مکافات دهید و اگر چیزی نیافتید که به وی مکافات دهید، به حق وی دعا کنید تا ببینید که شما مکافاتش را داده اید.»
طلب دعاء از انسان های صالح:
انسان مسلمان از برادران خود می خواهد تا برایش دعا کنند، بویژه از افراد صالح و درستکار. از حضرت عمر بن خطاب -رضی الله عنه- روایت است که: از پیامبر صلى الله علیه و سلم برای بجا آوردن عمره کسب اجازه نمودم، ایشان اجازه داد و فرمود: (أی أخی، أشرکنا فی دعائک ولا تنسَنا) یعنی: « برادرکم ما را در دعای خود شریک گردان و از دعایت فراموش مان مکن.» می گوید: کلمه ای گفت که شاد نمی شوم، اگر در برابر آن به من دنیا داده شود. [ترمذی و ابن ماجه]
دعاء برای گناه و بریدن خویشاوندی نباشد:
پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا یزال یستجاب للعبد ما لم یدْعُ بإثم أو قطیعه رحم) [مسلم] یعنی: « همیشه برای بنده اجابت می شود، تا به گناه و قطع صلهء رحم دعاء نکند، بشرطیکه شتاب و عجله ننماید.»
ذکر خداوند، اطاعت از اوامر او و انجام عمل صالح:
تقوى و اشتیاق به انجام طاعات، و دور گشتن از معاصی و منکرات، و شتافتن بسوی توبه از جمله عواملی هستند که دعا را به قبول نزدیک تر می سازند. خداوند متعال می فرماید: {إنما یتقبل الله من المتقین} [مائده: ۲۷] یعنی: « خدا فقط از تقواپیشگان مىپذیرد.»
از خداوند سبحان روایت شده که در یک حدیث قدسی می فرماید: (من شغله القرآن وذکری عن مسألتی أعطیته أفضل ما أعطی السائلین) [ترمذی] یعنی: «کسی که خواندن قرآن او را از دعا و درخواست از من باز دارد، بهتر از آنچه به دعا کنندگان می دهم به او عطا می کنم.»
کوشش در کسب به رزق و روزی حلال:
پیامبر اکرم صلى الله علیه و سلم فرموده اند: (أیها الناس، إن الله طیب لا یقبل إلا طیبًا، وإن الله أمر المؤمنین بما أمر به المرسلین، فقال: {یا أیها الرسل کلوا من الطیبات واعملوا صالحًا إنی بما تعملون علیم} [مؤمنون: ۵۱] وقال تعالى: {یا أیها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم} [بقره: ۱۷۲] ثم ذکر الرجلَ یطیل السفر؛ أشعث أغبر (طویل الشعر، غیر نظیف الوجه) یمد یدیه إلى السماء: یا رب..یا رب، ومطعمه حرام، ومشربه حرام، وملبسه حرام وغُذِّی بالحرام، فأنی (فکیف) یستجاب لذلک) [مسلم] یعنی: «ای مردم خداوند تعالی پاکیزه است و بجز پاکیزه را نمی پذیرد و خداوند مؤمنان را مانند فرستادگانش مأمور ساخته است.
خداوند تعالی فرمود: ای مؤمنان بخورید وبنوشید از چیزهای پاکیزه که بشما روزی داده ایم.
باز مردی را یاد نمود که سفرش را دراز نموده غبار آلوده و پراکنده موی است و دستهایش را به آسمان بلند کرده می گوید: پروردگارم، پروردگارم، در حالیکه خوردنی اش حرام و آشامیدنی اش حرام بوده و پوشیدنی اش حرام بوده و به حرام تغذیه شده است، پس چگونه دعای همچو شخصی پذیرفته می شود.»
از ابراهیم ادهم -رحمه الله- پرسیدند: ما را چه شده که هرچه دعا می کنیم اجابت نمی شود؟
گفت: چون قلب های شما بخاطر ده چیز مرده است: ۱٫ خدا را شناختید و فرمانش نبردید. ۲٫ پیامبر را شناختید و از سنت او پیروی ننمودید. ۳٫ قرآن را شناختید و به آن عمل نکردید. ۴٫ از نعمت های خداوند خوردید و شکر آن بجای نیاوردید. ۵٫ بهشت را شناختید و در جستجویش نیافتادید. ۶٫ دوزخ را شناختید و از آن نگریختید. ۷٫ شیطان را شناختید و با او مبارزه نکردید. ۸٫ مرگ را شناختید و برای آن آمادگی حاصل ننمودید. ۹٫ مردگانتان را بخاک سپردید و از آن عبرت نگرفتید. ۱۰٫ از خواب برخاستید و در عیب های دیگران سرگرم شده و عیب های خود را وانهادید.
مترجم: مسعود