آداب خورد و نوش

عمر بن ابی سلمه -رضی الله عنه- پسربچه ای بود و نزد پیامبر صلى الله علیه و سلم پرورده می شد. یک روز نشسته و با پیامبر صلى الله علیه و سلم غذا می خورد، او از مقابل خودش نمی خورد و آداب غذا خوردن را رعایت نمی کرد. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: (یا غلام سَمِّ الله، وکُلْ بیمینک، وکُلْ مما یلیک) یعنی: «ای پسر! اسم خدا را یاد کن و بدست راست خود بخور و از نزدیک خود بخور.» [متفق علیه]

***

مردی نزد پیامبر صلى الله علیه و سلم بر سفره ی غذا نشسته بود و با دست چپ غذا می خورد. پیامبر صلی الله علیه و سلم او را از این کار نهی نموده و فرمود: (کل بیمینک) یعنی: «با دست راست بخور.» آن مرد کبر ورزید و گفت: نمی توانم. گرچه می توانست با دست راست بخورد و جز کبر او را چیزی به گفتن این سخن وادار نکرد. پیامبر صلى الله علیه و سلم فرمود: (لا استطعت) یعنی: «نتوانی.» و دستش خشک گردید و آن مرد به خاطر مخالفت با امر رسول خدا صلی الله علیه و سلم دیگر نتوانست دست راست خود را به دهان خویش بالا کند. [مسلم]

***

انسان مسلمان در زندگی خویش را بی نیاز از خورد و نوش نمی داند، ولی به آن به عنوان هدف و منظور اصلی کوشش و تلاش زندگی اش نمی نگرد، بلکه آن را وسیله ای برای حفظ حیات خویش و خوشنودی پروردگارش می داند.

برخی آداب که شایسته است هر مسلمانی در هنگام خورد و نوش بدان ها آراسته گردد را در زیر می آوریم:

خوردن حلال:

هر مسلمانی باید تلاش کند تا از حرام بپرهیزد و تنهاچیزی را که حلال است بخورد. خداوند متعال می فرماید:{یا أیها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم واشکروا لله إن کنتم إیاه تعبدون} [بقره: ۱۷۲] یعنی: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید از نعمتهاى پاکیزه‏اى که روزى شما کرده‏ایم بخورید و اگر تنها او را مى‏پرستید خدا را شکر کنید.» و از پیامبر صلى الله علیه و سلم روایت شده که فرموده اند: (طلب الحلال واجب على کل مسلم.) یعنی: «بر هر مسلمانی واجب است که در طلب رزق حلال باشد.» [طبرانی] فلذا انسان مسلمان از غذا و آشامیدنی حرام مانند گوشت خوک، خون، گوشت مردار، شراب و … دوری کرده و از خوردنی های پاکیزه ای که خداوند آفریده است بهره می گیرد.

اعتدال و میانه روی:

در بهره گیری از وسایل و اسباب دنیایی و لذت های آن باید میانه روی پیش گرفت. خداوند متعال در قرآن کریم به اعتدال و میانه روی امر نموده و می فرماید: {وکلوا واشربوا ولا تسرفوا إنه لا یحب المسرفین} [اعراف: ۳۱] یعنی: «بخورید و بیاشامید و[لى] زیاده‏روى مکنید که او اسرافکاران را دوست نمى‏دارد.» و پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (ما ملأ آدمی وعاءً شرَّا من بطنه، بحسب ابن آدم أکلات یقِمْنَ صلبه، فإن کان لا محاله فثلث لطعامه وثلث لشرابه وثلث لنَفَسِه) یعنی: «هیچ آدمی ظرفی پر نکرد که بد تر از شکم باشد، برای آدمی بسنده است چند لقمه ای که قامت او را استوار نگه دارد. چنانچه چاره ای نباشد، باید یک سوم آن را برای غذا یک سوم آن برای آب و یک سوم هم برای نفسش باشد.» [ترمذی]

شستن دست ها قبل از غذا:

انسان مسلمان به پاکیزگی اهمیت بسزائی داده و قبل از خوردن غذا و پس از آن دستانش را می شوید؛ چرا که دین او دین نظافت و پاکیزگی است.

بردن نام خداوند در ابتدای غذا خوردن:

رسول خدا صلى الله علیه و سلم فرموده است: (إذا أکل أحدکم فلیذکر اسم الله -تعالى- فإن نسی أن یذکر اسم الله تعالى فی أوله، فلیقل: بسم الله أوله وآخره) یعنی: «هرگاه یکی از شما نان می خورد باید نام خدا را یاد کند و اگر فراموش کرد که نام خدا را در اول آن یاد کند، باید بگوید: بنام خدا در آغاز و پایانش.» [ابوداود و ترمذی] و روایت شده که آن حضرت صلى الله علیه و سلم مردی را در حال خوردن غذا دیدند که نام خدا را، تا وقتی یک لقمه بیشتر از غذا نمانده بود، نبرد، وقتی که آخرین لقمه را به سمت دهانش می برد، گفت: “به نام خدا در آغاز و در پایان.” پیامبر صلى الله علیه و سلم خندیده و فرمود: (ما زال الشیطان یأکل معه، فلما ذکر اسم الله استقاء ما فی بطنه.) یعنی: «شیطان پی در پی با او می خورد و چون بسم الله گفت، او آنچه را خورده بود، از دهانش بیرون انداخت.» [ابوداود و نسائی].

از غذا ایراد نگیرید:

فرد مسلمان از غذا ایراد نمی گیرد و به تبعیت از پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم عمل می نماید که هرگز از غذا عیب نمی گرفت و اگر غذایی را دوست داشت می خورد وگرنه از خوردنش صرف نظر  می نمود.

نیت در غذا خوردن:

تمام اعمال انسان مسلمان حول محور طاعت و بندگی خداوند متعال و با نیت نیک و صحیح می گردد. وقتی غذا می خورد برای به جای آوردن امر خداوند سبحان و نیرومند ساختن بدن خویش و ادامه ی حیاتش غذا می خورد تا بتواند نقش خود را در زندگی به خوبی ایفا نموده و به عبادت و بندگی خداوند بپردازد.

اندیشیدن در نعمات پروردگار منعم و رزاق:

باید به خوبی رنگ و بوی و طعم های متفاوت و انواع جورواجور غذا ها دقت نمود که از دل زمین برمی آیند و دانست و اقرار نمود که پروردگار ما چه پاک و منزه است، خدایی که این نعمات را رویانیده و برای ما انسان ها آماده ساخته است.

خوردن از مقابل خود:

شایسته است که فرد از غذای مقابل خود بخورد و نه از وسط ظرف. پیامبر صلى الله علیه و سلم به عمر بن ابی سلمه سفارش کرد تا از مقابل خود بخورد و فرمود: (إذا أکل أحدکم طعامًا فلا یأکل من أعلى الصحفه، ولکن لیأکل من أسفلها، فإن البرکه تنزل من أعلاها) یعنی: «وقتی غذا می خورید از بالای بشقاب نخورید بلکه از پایین آن بخورید. چون برکت از بالای آن نازل می شود.» [ابوداود و ترمذی].

گردآمدن موقع صرف غذا:

مستحب است که موقع صرف غذا جمع شوند، چون برکت بر حاضران سفره نازل می شود. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (طعام الواحد یکفی الاثنین، وطعام الاثنین یکفی الأربعه، وطعام الأربعه یکفی الثمانیه) یعنی: «طعام یک نفر برای دو نفر و طعام دو نفر برای چهار نفر و طعام چهار نفر برای هشت نفر کفایت می کند.» [مسلم]

عده ای از اصحاب نزد پیامبر خدا صلى الله علیه و سلم آمده و از آن شکایت داشتند که می خورند ولی سیر نمی شوند. آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرمود: (فاجتمعوا على طعامکم، واذکروا اسم الله یبارک لکم فیه) یعنی: «پس برای نان خوردن تان یکجا شوید و بسم الله بگوئید، برای شما در طعام تان برکت گذاشته می شود.» [ابوداود]

خودداری از استعمال ظروف طلا و جواهر:

برای مسلمانان جایز نیست که از ظروف و وسایل غذاخوری جنس طلا و جواهر استفاده کنند. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (إن الذی یأکل أو یشرب فی آنیه الذهب والفضه إنما یجَرْجِرُ فی بطنه نار جهنم.) یعنی: « کسی که در ظرف طلا یا نقره بخورد یا بنوشد، همانا در شکم خویش آتش جهنم را فرو می کشد.» [مسلم]

فرد مسلمان برای غذا خوردن بیشتر از دست یا دیگر وسایل سر سفره استفاده می نماید.

طرز نشستن موقع خوردن غذا:

مستحب است که مسلمانان هنگام غذا خوردن، اگر روی زمین غذا می خورند، یکی از پاها را پهن نموده و دیگری را قائم دارد. اشکالی ندارد که بر روی میز غذا خورده شود. ولی صرف غذا در حال تکیه دادن مکروه است. پیامبر صلى الله علیه و سلم می فرماید: (لا آکل متکئًا) یعنی: «در حال تکیه چیزی نمی خورم.» [بخاری]

خوردن غذا در کوچه و خیابان:

فرد مسلمان، در حالی که از کوچه و خیابان عبور  می کند، از خوردن و نوشیدن خودداری می نماید چون اینکار مخالف آداب غذا و آداب راه می باشد.

چگونه بنوشیم:

وقتی که فرد مسلمان بخواهد آب یا چیز دیگری – از نوشیدنی های حلال- بنوشد، باید آن را در سه مرتبه بنوشد و بیرون از ظرف نفس خود را بیرون دهد و نوشیدن آن را با نام خدا آغاز نموده و با حمد و سپاس از او به پایان ببرد و در نوشیدنی اش ندمد. روایت شده که پیامبر صلى الله علیه و سلم هرگز در نوشیدنی اش نمی دمید. [ابن ماجه] همچنین روایت شده که آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرموده اند: (لا تشربوا واحدًا کشرب البعیر، ولکن اشربوا مثنى وثلاث، وسمُّوا إذا شربتم، واحمدوا إذا أنتم رفعتم) یعنی: «مانند آشامیدن شتر یکباره نیاشامید و لیکن در دو و سه مرحله بیاشامید و چون بیاشامید، بسم الله گوئید و چون آن را آشامیدید، الحمد لله بگویید.» [ترمذی]

شکر و حمد خداوند در پایان غذا:

وقتی خوردن غذا به اتمام می رسد، مسلمان خداوند سبحان را حمد و سپاس می گوید. رسول خدا صلى الله علیه و سلم می فرماید: (من أکل طعامًا فقال: الحمد لله الذی أطعمنی هذا ورزقنیه من غیر حول منی ولا قوه. غفر له ما تقدم من ذنبه) یعنی: «کسی که غذا بخورد و بگوید: “الحَمْدُ للَّهِ الذی أَطْعَمَنی هذا…” ثنا باد خدایی را که این طعام را بدون قوت و توانائی ام به من خورانده و روزی داده است، گناه گذشته اش آمرزیده می شود.» [ابوداود و ترمذی و نسائی و احمد]

پیامبر صلى الله علیه و سلم وقتی سفره را برمی داشتند می فرمود: (الحمد لله حمدًا کثیرًا طیبًا مبارکًا فیه غیر مَکْفِی ولا مُستغنی عنه ربنا.) یعنی: «ستایش برای خداوند است، ستایش بسیار زیاد، و پاکیزه و با برکت. پروردگارا برخاستن ما از روی این سفره به این دلیل نیست که آن را کافی تصور کردیم یا نسبت به ان ها بی اعتنا و بی نیاز هستیم.» [بخاری]

همچنین آن حضرت صلى الله علیه و سلم فرموده اند: (إن الله لیرضى عن العبد أن یأکل الأکله فیحمده علیها ویشرب الشربه فیحمده علیها) یعنی: « خداوند از بنده ای راضی می شود که چون لقمه ای بخورد وحق تعالی را بر آن ثنا گوید و چون آب بیاشامد، حق تعالی را بر آن ثنا گوید.» [مسلم و نسائی و ترمذی]

صرفه جویی در غذا:

مسلمان در خورد و نوش صرفه جویی نموده و آن اندازه می خرد که کفاف او را بنماید تا مجبور نباشد مقدار زیادی از باقیمانده ی غذایش را در سطل زباله بریزد. حال آنکه می داند مسلمانان بسیاری در سراسر جهان زندگی می کنند که از داشتن یک لقمه نان و جرعه ای آب محروم می باشند.

پس مانده ی غذا:

اسلام دین نظافت و پاکیزگی است. مسلمان انسانی پاکیزه است و زباله هایش را در خیابان نمی ریزد و درعوض برایش مهم است که آن را در سطل مخصوص زباله بریزد. ریختن زباله در کوچه و خیابان به افزایش حشرات می انجامد و در نتیجه ی آن بیماری های همه گیر شایع می گردد. نیکوتر آنست که به قدر کفایت غذا تهیه نموده و در صورتیکه بداند مقدار غذا بیشتر از نیاز می باشد آن را به همسایگانش بدهد.

خوردن غذای غیر مسلمانان:

خداوند متعال خوردن غذای اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) را روا داشته و می فرماید: {الیوم أحل لکم الطیبات وطعام الذین أوتوا الکتاب حل لکم وطعامکم حل لهم} یعنی: «امروز چیزهاى پاکیزه براى شما حلال شده و طعام کسانى که اهل کتابند براى شما حلال و طعام شما براى آنان حلال است.» [مائده: ۵] مشروط به آنکه در آن چیز حرامی، مانند گوشت خوک یا شراب، وجود نداشته باشد، که در آن صورت دیگر خوردن آن خوراکی جایز نمی باشد.

مترجم: مسعود