موضعگیری اسلام در مورد عقل انسان چیست؟

شاید اسلام تنها دینی باشد که تا این اندازه به عقل انسان بها میدهد و شأن و منزلت آن را بالا میبرد. پس عقل،شرط تکلیف و مسئولیت است و به سبب آن،انسان آفریدگارش را میشناسد و به اسرار آفرینش و عظمت آفریننده پی میبرد و قرآن در خطابش به انسان، عقل او را مخاطب قرار میدهد و او را به نظر در هستی و بررسی و تدبر در آن، بخاطر سعادت بشر و آباد کردن زمین از لحاظ مادی و معنوی، تشویق میکند. هیچ چیزی در اسلام نیست که با عقل منافات داشته باشد یا با فکر سالم و حقائق علمی اصطکاک پیدا کند.
اسلام از انسان خواسته است که حتما از عقل خود بهره بگیرد و کسانی را که نیروهای ادراکی خود را تعطیل کرده اند و مخصوصاً عقل را از انجام وظیفه‌اش باز داشته اند، سرزنش میکند و آنان را از انسان‌های به حساب میآورد که از انسانیت خود دور مانده‌اند و میفرماید :
لهم قلوبٌ لا یفقهونَ بها و لهم أعیُنٌ لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها اولئک کالا نعامِ بل هم أضلُّالأعراف ۱۷۹
آنان، دلهای دارند که بدانها نمی‌فهمند و چشمانی دارند که بدانها نمی‌بینند و گوشهای دارند که بدانها نمی‌شنوند. اینان همسان چهار پایانند و بلکه سرگشته‌ترند.
قرآن، عدم به کارگیری عقل را گناه به حساب می‌آورد و به همین خاطر به نقل از کفار در روز قیمات، می‌فرماید :
و قالو لو کنا نسمعُ أو نعقلُ ما کنا فی أصحابِ السعیرفاعترفوا بذبنهمالملک / ۱۰
و می‌گویند اگر گوش شنوا می‌داشتیم یا عقل خود را بکار می‌گرفتیم هرگز از زمره دوزخیان نمی‌شدیم پس به گناه خودشان اعتراف می‌کنند.
اسلام، انسان را متوجه این واقعیت می‌کند که خداوند تمام این هستی را مسخر او کرده است تا او برای سعادت بشر و آباد کردن زمین، عقل خود را بکار گیرد. می‌فرماید : :
هو أنشأَکم من الأرضِ و استعمرکم فیهاهود / ۶۱٫
او است که شما را از زمین آفریده و آبادانی آن را به شما واگدار نموده است.
و سخَّرَ لکم ما فی السمواتِ و ما فی الارضِ جمیعاً منه انَّ فی ذلک لآیاتٍ لقومٍ یتفکرونالجاثیه / ۱۳
و آنچه که در آسمانها و آنچه که در زمین است همه را از ناحیه خود مسخر شما ساخته است. قطعاً در این، نشانهای مهمی است، برای کسانی که می‌اندیشند.
بنابراین تمام هستی جولانگاه عقل و فکر انسان است و مادامیکه در خدمت به سعادت بشر بکار گرفته می‌شوند، کسی نمی‌تواند آنها را توقیف کند و اسلام هر آنچه را که به سود مردمان است، تشویق می‌کند.
    نصوص دینی، مسلمان را ملزم به رعایت اصول و قوانین دین میکند، اما در اجتهاد در امور دنیا، او را آزاد گذاشته است. همچنانکه پیامبر (ص) به این مسأله اشاره میکند «انتم اعلم بامور دنیاکم» مسلم در کتاب الفضائل روایت کرده است.  شما نسبت به امور دنیایتان،     آگاه تر هستید
مساحت آزادی فکر و بیان و بحث علمی در اسلام، مساحتی است بسیار گسترده و تضمین شده برای انسان، اما برای کسی روا نیست که حرمت مقدسات دینی را نادیده بگیرد. هر دینی برای خود مقدساتی دارد که به آن افتخار می‌کند، استهزاء به این مقدسات و در رأس آنها نصوص دینی که صحت آنها قطعی است، مانند : وحی قرآنی و سنت صحیح، به هر شکلی باشد به هدف تغییر یا تبدیل آنها، صورت گیرد یا به منظور حذف، اضافه یا مسخره کردن آنها، اقدامی مردود و گناهکارانه است و گذشته از اینکه گناه است، تجاوز به نظم عمومی جامعه نیز، به حساب می‌آید. بغیر از آن، تمام هستی با زمین و آسمانش و آنچه بین آنها است، جولانگاه عقل آدمی برای بحث و بررسی، اختراع، ابتکار و ابداع است با تمام أشکال آن.