آیا اسلام از راه شمشیر به ایران تحمیل شد؟

ماجرای دعوت ایرانیان به اسلام، به روزگار پیامبر (صلی الله علیه وسلم) برمی گردد؛ آن گاه که در ضمن نامه ای به «خسرو پرویز » وی را به اسلام فراخواند و وی نامۀ پیامبر اسلام را پاره کرد و به نمایندۀ خود در «یمن»، که وی را «باذان» می گفتند، دستور داد تا پیامبر را دستگیر کند و به نزد او برد! اما، وقتی که فرستادگانِ «باذان» نزد پیامبر رسیدند و از او خواستند تا به همراه ایشان نزد «خسرو پرویز» برود، پیامبر به آنان فرمود: «اکنون بروید و فردا نزد من آیید.» و به ایشان خبر داد که «خسرو پرویز» به فرمان پسرش «شیرویه» به قتل رسیده است! (و لذا، مأموریت شما ملغی شد)…. مأمورانِ «باذان» که با خودداری پیامبر از آمدن و این خبر عجیب روبه رو شدند،

برای کسب دستور جدید، به یمن بازگشتند؛ و این در حالی بود که هنوز اخبار کشته شدن «خسرو پرویز» بدانجا نرسیده بود. آنان این خبر را به «باذان» گزارش دادند. پس از چند روز، پیکی از ایران رسید و این خبر را تصدیق کرد! بنابراین، «باذان» و همراهان وی دانستند که -با توجه به بُعد مسافت بین ایران و مدینه- پیامبر اسلام (صلی الله علیه وسلم) جز به الهام الهی نمی توانسته است از آن حادثه باخبر شود. در نتیجه، همگی به اسلام گرویدند. و اینان نخستین گروه ایرانی ای بودند که با میل و رغبت، اسلام را پذیرفتند.[۱]

اما،خلاصۀ ماجرای درگیری مسلمانان با سپاه ایران:

پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه وسلم)، گروهی از قبایل عرب که در حجاز و عراق و یمن می زیستند، با پیامبرنمایانی نظیر «مسیلمه» و «سَجاح» هم پیمان شدند و دست به فتنه و آشوب زدند. در این هنگام، ابوبکر صدیق (خلیفۀ وقت اسلام) «خالد بن ولید» را مأمور آرام کردن آنان ساخت. «خالد» نیز با برخی از این قبایل «مصالحه» کرد و با گروهی دیگر کارش به جنگ کشید. نهایتاً، «سواد» و «حیره» در عراق را به تصرف درآورد. این درحالی بود که «دولت ساسانی» از این قبایل آشوبگر علیه اسلام حمایت می کرد. همین امر موجب شد تا سپاه اسلام با دولت ساسانی درگیر شود (که نتیجۀ آن، جنگ هایی بود چون «ذاتُ السَّلاسِل» در بین النهرین). نهایتاً، جنگ به داخل ایران کشیده شد و دولت ساسانی سرنگون گشت.[۲]

بنابراین، کسی که به دیدۀ انصاف به مطالعۀ تاریخ بنگرد، با «دکتر زرّین کوب» هم نوا خواهد شد که: «سبب آمدن خالد به عراق، چنان که از تأمل در قرائن بر می آید، تنبیه اعراب عراق و هم پیمانان اهل ردّه [=مرتدان] بوده است لیکن ناچار منتهی به تصادم با لشکریان ایران شده و جنگها و فتحهای اسلام از آن میان پدید آمده است».[۳]

بنابراین، این خود دولت ساسانی بود که جنگ افروزی کردند. علاوه بر این، حتی مردم «حیره» و بسیاری از ایرانیان نیز از جنگ مسلمانان با دولت ساسانی خشنود بودند، و از آن به منزلۀ «نبردی نجات بخش» برای تودۀ مردم یاد کردند. «یحیی بن آدم» در کتاب «الخراج» آورده است که رؤسای «سوادِ» عراق، پس از پیروزی مسلمانان، به خلیفۀ وقت چنین گفتند:

«وضع ما چنان بود که پارسیان بر ما چیره شدند و در حقّ ما آسیب و بدی روا داشتند و از بدیها و ستمهای ایشان سخت گفتند تا به جایی که از نوامیس و زنان خود یاد کردند! آنگاه به خلیفه گفتند: چون خدا شما را به دیار ما آورد از آمدنتان شادمان شدیم و نه شما را از کاری باز داشتیم و نه با شما کارزار کردیم تا آنان را از سرزمین ما بیرون راندید.»[۴]

پروفسور «توماس آرنولد» در کتاب ارزندۀ «تاریخ گسترش اسلام» می نویسد:

«زجر و شکنجه و تجسّسِ عقاید و دین در تمام مردم (ایران) یک نوع حسّ تنفّر علیه دین رسمی زرتشتی و خاندان پادشاهی، که به تحمیل آن بر مردم کمک می نمود، به وجود آورده بود و موجب آن شده بود که فتح اعراب به صورت یک نوع نجات و رهایی و آزادی جلوه نماید.»[۵]

این شواهد نشان می دهد که مردم ایران از حکومت ستمگرانۀ «یزگرد» و اوضاع دینیِ آن روزگار راضی نبودند و به همین دلیل بود که پادشاه را در برابر سپاه اسلام تنها گذاشتند و ارتش ایران نیز به دفاع جدّی برنخاست؛ زیرا، مورخان گزارش نموده اند که چهار هزار سپاه ایرانی، که آنان را «سپاه شاهنشاه» (یا به اصطلاح «گارد سلطنتی») می گفتند، از «ابوموسی» فرماندۀ مسلمانان امان خواستند که به سپاه اسلام بپیوندند و در محاصرۀ «شوشتر»، مسلمین را یاری کردند و همگی اسلام آوردند و سپس در «کوفه» مسکن گزیدند. (به گزارش کتاب معروف «فتوح البلدان»، اثر مورخ «بلاذُری»[۶].)

مهم تر از همه اینکه هیچگاه شکست نظامی موجب نشد که ایرانیان باستان، دین خود را رها کنند. مگر ایرانیان در یورش «اسکندرمقدونی» از یونانیان شکست نخوردند؟ ولی آیا آداب و رسوم یونانیان را پذیرفتند؟

پس، به چه دلیل ایرانیان گروه گروه به اسلام گرویدند و جزو مدافعان بزرگ آن شدند؟ نمونه هایی از این دست عبارتند از:

مفسران بزرگ قرآن

(طبری، زمخشری، بیضاوی، فخر رازی، نیشابوری و …)؛ محدثان جوامع حدیث نبوی (بخاری، ابن ماجۀ قزوینی، ابوداود سجستانی، تِرمذی و …).

چه دلیلی داشت که حتی در ادبیات عرب، ایرانیانی چون «سیبویۀ پارسی»«ابوعلی فارسی»، «عبدالقادر جُرجانی»، «فیروزآبادی» و دیگران، خدمات شایانی به زبان عربی نمایند؟ آیا این دستاورد، دستاوردِ دینی بود که به زور شمشیر بر آنها تحمیل شده بود؟!

از اینها گذشته، به گواهی تاریخ، پس از ورود اسلام به ایران، زرتشتیان ایران اجازه داشتند تا آیین زرتشتی و آتشکده های خویش را نگه دارند، و آنان شاهد هیچ گونه اجباری در تغییر دین خود از سوی مسلمانان نبودند؛ تا جایی که آتشکده های آنان قرن های متمادی همچنان مصون از هر گونه گزندی باقی ماند.

پروفسور «ادوارد براون» در کتاب «تاریخ ادبیات ایران» چنین می نویسد:

«چه بسا تصور کنند که جنگجویان اسلام، اقوام و ممالک مفتوحه را در انتخاب یکی از دو راه مخیّر می ساختند: اول قرآن، دوم شمشیر! ولی این تصور صحیح نیست زیرا گبر و ترسا و یهود اجازه داشتند آئین خود را نگه دارند و فقط مجبوربه دادن جزیه (مالیات سرانه) بودند و این ترتیب کاملاً عادلانه بود زیرا اَتباع غیر مُسلمِ خلفا، از شرکت در غزوات و دادن خمس و زکات، که بر امت پیامبر فرض بود، معافیت داشتند [و همچنین، با دادن جزیه، آزادی و حفظ جان و مالشان تضمین می شد].»[۷]

«ادوارد براون» در ادامه می گوید:

«مسلّم است که قسمت اعظم کسانی که تغییر مذهب دادند، به طیب خاطر و به اختیار و ارادۀ خودشان بود. پس از شکست ایران در «قادسیه»، فی المثل چهار هزار سرباز دیلمی (نزدیک بحر خزر) پس از مشاوره تصمیم گرفتند به میل خود اسلام آورند و به قوم عرب ملحق شوند. این عده در تسخیر «جلولا» به تازیان کمک کردند و سپس با مسلمین در کوفه سکونت اختیار کردند و اشخاص دیگر نیز گروه گروه به رضا و رغبت، به اسلام گرویدند.»[۸]

این از رفتار مسلمانان در برابر دشمنان شکست خورده. اما، اکنون بیایید خلاصه وار به رفتار خسروپرویز (پادشاه ایران) در برابر رقیبانِ شکست خورده اش نیز نظری بیفکنیم:

ایرانیان آتش پرست، پس از بدست گرفتن قدرت در سرزمین روم، برای از بین بردن مسیحیت، به فجیع‌ترین ستم ها دست می‌زدند؛ مثلاً به شعایر و مقدسات دینی توهین می‌شد، و عبادتگاه‌ها تخریب می‌شد. حدود ۱۰۰هزار مسیحی به قتل رسیدند. در همه جا آتشکده ساخته شد، پرستش آتش و آفتاب با زور سرنیزه رواج یافت. صلیب مقدس (که بر اساس اعتقاد مسیحیان، مسیح روی آن به دار آویخته شده بود) از روم به مداین انتقال یافت. « ادوارد گبن » در این باره می‌نویسد:

« اگر اهداف خسروپرویز، اهداف نیک و درستی ‌بودند، پس از شکست دادن فوکاس، با رومی ها صلح می‌کرد و از هراکلیتوس به عنوان دوست خود استقبال می‌نمود؛ زیرا هراکلیتوس، به انتقام موریس قیام کرده بود. اما خسروپرویز، با ادامه جنگ، چهره واقعی خود را نشان داد.»[۹]

در این حال، میان ظلم و ستمِ پادشاه ایران و روم چه تفاوتی وجود داشت، و پادشاه فاتحِ ایران، خود را چقدر بزرگ می‌پنداشت؟ پاسخ این سؤال از نامه‌ای روشن می‌شود که خسرو پرویز از بیت المقدس برای هرقل فرستاد. متن نامه چنین است:

«از بزرگترین خدایگان روی زمین یعنی از طرف خسرو، مالک تمام روی زمین، به آن غلام و بندۀ بی شعور، یعنی هرقل. تو می‌گویی که بر خدایت اعتماد و توکل داری؛ پس چرا خدای تو، نتوانست اورشلیم (بیت المقدس) را از دست من بگیرد؟»

در ضمن، درست است رفتار برخی از فرمانروایان «اُموی» (چون «یزید»، «حجاج بن یوسف»، «عبدالملک مروان» و غیره) شایسته نبوده است، اما نمی توان این را به قرآن و اسلام ربط داد؛ زیرا، آنان حتی با خاندان ارجمند پیامبر (صلی الله علیه وسلم) نیز درافتادند! چرا کسی نیست که از «سلمان فارسی» بدگویی کند (او که از سوی خلیفۀ مسلمین، فرمانروایی «مداین» را به عهده گرفت)؟

گویا مردم خبر ندارند که پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه وسلم) در آخرین حجّ خود، در حضور هزاران مسلمان در خصوص «برابری عرب و عجم» چنین گفت: « لا فُضِّلَ عربیٌّ علی عجمیً و لا عجمیٌ علی عربیً إلا بتقوَی الله»: هیچ عربی بر عجم و هیچ عجمی بر عرب برتری نیافت، جز در سایۀ تقوای الهی.[۱۰]

و نیز دست خود را بر شانۀ سلمان فارسی گذاشت و فرمود: « لَوْ کَانَ الإِیمَانُ بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ هَؤُلَاءِ »: اگر ایمان‌ در ستارۀ‌ ثریا باشد، مردانی‌ از اینها [= اهل فارس] بدان دست خواهند یافت.[۱۱]

ناگفته نماند که، مبارزات مسلمانان همواره جنبۀ دفاعی داشته و در نتیجۀ دفع ظلم دشمنانشان بوده است و بس. به عنوان مثال، بعد از آنکه در هفتاد و چند آیه به مؤمنان دستور خودداری از جنگ داده شد، سرانجام در سال دوم هجری (و بعد از تحمل آن همه نامرادی از دشمنانشان)، آیه زیر اولین آیه ای است که به مسلمانان دستور جهاد میدهد

{أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا}.

به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته‏اند. (حج/۳۹)

و این هم آیۀ دیگری که دلیل مبارزات مسلمانان را بیان می فرماید:

{أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَؤُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ}.

‏ آیا با مردمانی نمی‌جنگید که پیمان های خود را [ مکرّراً ] شکسته‌اند و [ قبلاً نیز ایشان بودند که] تصمیم به اخراج پیغمبر [ از مکّه ] گرفته‌اند و [ هم ایشان بودند که ] نخستین بار [ اذیّت و آزار و تجاوز و تعدّی به جان و مالِ ] شما را آغاز کرده‌اند؟ (توبه/۱۳)

دکتر «گوستاولوبونِ» فرانسوی، در باب گسترش اسلام در بلاد مختلف جهان، چنین می گوید:

«پیشرفت سریع قرآن موجب شده که مورخینِ دشمن اسلام، این پیشرفت را معلول دو چیز بدانند. یکی آزادی هایی که در این دین موجود است و دیگر زور شمشیر! ولی باید دانست که این نسبت های ناروا روی پایه و اساس صحیحی نیست … رسم عربها این بود که هر کجا را فتح می کردند، مردم آنجا را در دین خود آزاد می گذاردند و این که مردم مسیحی از دین خود دست برمی داشتند و به دین اسلام می گرویدند و زبان عرب را بر زبان مادری خود ترجیح می دادند، بدان جهت بود که عدل و دادی را که از آن عربهای فاتح می دیدند، مانندش را از زمامداران پیشین خود ندیده بودند. تاریخ این مطلب را ثابت کرده که ادیان به زور شمشیر پیشرفت نکرده اند.»[۱۲]

برگرفته از مقالۀ

«اسلام پذیری ایرانیان»

محقق: مصطفی حسینی طباطبایی

(با تلخیص و دخل و تصرّف و اضافات)

[۱]بنگرید به: «الکامل فی التاریخ»، ابناثیر، ج ۲، ص ۱۶۵ و ۱۴۶ (چاپ بیروت)؛ و نیز «تاریخ ابن خلدون»، ج ۲، ص ۷۹۲ و ۷۹۴ (چاپ بیروت).

[۲]به اعتراف مورخّان پُرآوازه ای همچون طبری، ابن اثیر، ابن خلدون و بَلاذُری.

[۳]تاریخ ایران بعد از اسلام، زرینکوب،ص ۲۹۵٫

[۴]الخراج، یحیی بن آدم، ص ۵۰؛ مقایسه شود با: الأموال، ابوعبید قاسم بن سلّام، ص ۲۰۴ (چاپ مصر).

[۵]تاریخ گسترش اسلام، توماس آرنولد، ترجمۀ دکتر ابوالفضل عزّتی، ص ۱۴۹ (چاپ دانشگاه تهران).

[۶]فتوح البلدان، بلاذُری (بخش مربوط به ایران)، ترجمۀ دکتر آذرتاش آذرنوش، ص ۳۰ و ۴۱٫

[۷]تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون، ترجمۀ علی پاشا صالح، ج ۱، ص ۲۹۷٫

[۸]همان.

[۹]. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, (5/74)

[۱۰] . تاریخ الیعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، ص ۱۱۰ (چاپ بیروت)؛ مقایسه شود با ترجمۀ آن به قلم دکتر محمد ابراهیم آیتی، ج ۱، ص ۵۰۴٫

[۱۱]سنن الترمذی/۳۳۱۰، باب: و من سوره الجمعه؛ [حکم الألبانی: صحیح].

[۱۲]تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمۀ هاشم حسینی، ص ۱۴۴و ۱۴۵٫

مقاله پیشنهادی

شبهه مخالفان حدیث و آیه «در کتاب هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم»

یکی دیگر از شبه‌هایی که مطرح می‌کنند فهم آن‌ها از فرموده‌‌ی خداوند و این آیه …