هدایت از دیدگاه اسلام

جناب روزبهانی می‌نویسد: «خداوند بر دل کافران مهر و بر گوش‌ها و چشم ایشان پرده نهاد و آن‌ها را عذابی است سخت. به غیر از این آیه، محمد در ۴۹ مورد دیگر به طور صریح نوشته که: دلیل این که بعضی از ساکنان کره (!) زمین، به او و اله اش ایمان نمی‌آورند، در حقیقت خواست و اراده خود اله است!»(۱)
می‌گویم: آقای روزبهانی از مسئله‌ای مشهور در میان علمای اسلام سخن می‌گوید که آن را «جبر و اختیار» می‌نامند. اهل علم از سلف تا خلف پیرامون این مبحث سخن گفته‌اند که آیا انسان مجبور است، یا این‌که اختیار دارد؟ فرقه جبریه در این مسئله کاملاً به خطا رفتند و با افراطی عجیب، هر فعلی را از بندگان نفی کرده و می‌گفتند که ما قدرتی بر افعال نداریم و همگی مجبور هستیم. در مقابل گروهی دیگر نیز به تفریط روی آورده و انسان را فاعل و خالق تمام افعالش می‌دانستند و نقش خداوند را در افعال بندگان به طور کلی منکر بودند.
قرآن کریم این مسئله را مبسوطاً بحث کرده است و هر کسی که با تمام قرآن آشنا باشد، سخنی مانند سخن آقای روزبهانی بر زبان نخواهد آورد. می‌گوییم که خداوند خالق هر چیزی است و هر چیزی با اذن و اراده او صورت می‌پذیرد، اما این بدان معنا نیست که خداوند انسان را بر کفر و معصیت مجبور ساخته باشد، بلکه انسان در انتخاب مسیر خود مختار است و همان‌گونه که می‌تواند راه ایمان و اطاعت را بپذیرد، می‌تواند راه گمراهی و سرکشی را انتخاب کند و الله متعال کسی را بر هیچ‌کدام از این دو طریق مجبور نمی‌کند. در نتیجه خداوند انسان‌ها را بر اساس آن‌چه کسب کرده‌اند مؤاخذه و حساب‌رسی می‌کند و هیچ جبر محضی علی‌رغم گمان پوچ باطل‌گرایان وجود ندارد. در نتیجه به این دلیل که هر فعلی از انسان به ارائه و اذن خداوند است، می‌گوییم که هدایت و گمراهی نیز در اختیار خداوند است و اوست که بندگان را هدایت و یا گمراه می‌سازد. اما خداوند چه کسانی را به راه گمراهان برده و هدایت نمی‌کند؟ قرآن کریم پاسخ داده است:
۱. «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ»(۲) یعنی: «قطعاً خداوند کسی که تجاوزکار و دروغ‌گو باشد را هدایت نمی‌کند.»
۲. «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ»(۳) یعنی: «همانا خداوند کسی که دروغ‌گو و ناسپاس باشد را هدایت نمی‌کند.»
۳. «وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(۴) یعنی: «و خداوند مردم ستم‌پیشه را هدایت نمی‌کند.»
۴. «إِنَّ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللّهِ لاَ یَهْدِیهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ»(۵) یعنی: «همانا خداوند کسانی که به آیاتش ایمان نمی‌آورند را هدایت نمی‌کند و برای آنان عذاب دردناکیست.»
حال که مشخصات کسانی که نصیبی از هدایت ندارند را دانستیم، باید ببینیم که خداوند هدایتش را نصیب چه کسانی می‌سازد:
۱. «وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَهَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا»(۶) یعنی: «و هر کس که خواهان آخرت باشد و برای آن تلاش کند، درحالی‌که مؤمن باشد، چنین کسانی تلاششان بی‌سپاس و بی‌اجر نمی‌ماند.»
۲. «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»(۷) یعنی: «و کسانی که در راه ما تلاش و کوشش کنند، آنان را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم و قطعاً خداوند با نیکوکاران است.»
۳. «وَمَن یُؤْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ»(۸) یعنی: «و هر کس به خداوند ایمان بیاورد، خداوند دلش را هدایت می‌کند.»
۴. «یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ»(۹)یعنی: «خداوند با آن (کتاب) هر کسی که خوشنودی‌اش را دنبال کند، هدایت می‌کند.»
علامه ابن عثیمین رحمه الله نیز در این رابطه می‌فرماید: «پاسخ آن است که الله تبارک وتعالی تنها کسی را هدایت می‌کند که اهلیت و لیاقت هدایت را داشته باشد، و کسی را گمراه می‌سازد که اهل گمراهی باشد. خداوند می‌فرماید که «آنان چون از حق منحرف شدند، خداوند دلهایشان را بیشتر از حق دور داشت»(۱۰)  و همچنین می‌فرماید که «اما به سبب پیمان شکنی ایشان، آنان را نفرین کردیم و از رحمت خود محروم داشتیم و دلهایشان را سخت نمودیم. آنان سخنان را تحریف و بخش فراوانی از آنچه بدیشان تذکر داده شده بود، ترک کردند. همیشه می توانی خیانتی از آنان ببینی، مگر عده‌ی کمی از ایشان»(۱۱) … پس چگونه طریق گمراهی را می‌پیماید، سپس به این احتجاج می‌کند که خداوند همین را خواسته است؟!»(۱۲)
بنابراین هر کسی که خواهان هدایت و آخرت باشد، خداوند توفیق هدایت را نصیب‌اش می‌کند و او را از هدایت‌یافتگان قرار می‌دهد. اما کسی که به دنبال سرکشی و ناسپاسی و گمراهی باشد، خداوند همان را نصیب وی خواهد کرد، و هجرت هر کسی به سوی آن چیزی خواهد بود که خواهانش بوده است، سپس در زمان قیامت میان بندگانش با عدل و احسان فرق گذاشته و کافران را از مؤمنان جدا می‌کند.
————————————
۱ . قرآن کلام محمد، ص ۴۵
۲ . غافر، آیه ۲۸
۳ . الزمر، آیه ۳
۴ . البقره، آیه ۲۵۸
۵ . النحل، آیه ۱۰۴
۶ . الإسراء، آیه ۱۹
۷ . العنکبوت، آیه ۶۹
۸ . التغابن، آیه ۱۱
۹ . المائده، آیه ۱۶
۱۰ . الصف، آیه ۵
۱۱ . المائده، آیه ۱۳
۱۲ . رساله فی القضاء والقدر، صص ۱۵-۱۴