مثال هایی از دلایل به ظاهر در تعارض هستند و چگونگی جمع بین آنها

۱- تعارض ظاهری میان دو آیه:

امام بخاری به صورت معلق از سعید بن جبیر روایت می کند که می گوید: «مردی[۱] به ابن عباس گفت: به نظر من آیاتی در قرآن با یکدیگر در تعارض می باشند؛

• سوال اول: مانند اینکه خداوند می فرماید: «فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلَا یَتَسَاءلُونَ»[۲] با اینکه می فرماید: «وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ»[۳] [چنانکه آیه ی اول سوال کردن آنها از هم را نفی می کند و آیه دیگر آن را اثبات می کند].
• سوال دوم: این آیه «وَلاَ یَکْتُمُونَ اللهَ حَدِیثاً»[۴] با این آیه که می فرماید: «ثُمَّ لَمْ تَکُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ»[۵] کتمان و عدم کتمان در این دو آیه با یکدیگر در تعارض قرار دارد. [چنانکه در آیه اول عدم کتمان را ذکر می کند و در آیه دوم مشرک بودن خود در دنیا را با تاکید کتمان می کنند].
• سوال سوم: خداوند می فرماید: «أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا * رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا * وَأَغْطَشَ لَیْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا * وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا»[۶]

در این آیه آفریدن آسمان قبل از آفرینش زمین ذکر شده است. اما در آیات سوره فصلت بیان می کند که زمین قبل از آسمان خلق شده است.

«قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ * وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ * ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ»[۷]

• سوال چهارم: خداوند متعال می فرماید: «وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً» (فتح: ۱۴) و می فرماید: «وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً» (فتح: ۷) و می فرماید: «وَکَانَ اللهُ سَمِیعاً بَصِیراً» (نساء: ۱۳۴)

 از این آیات چنین بر می آید که خداوند این صفات را داشته است و سپس از بین رفته اند.

• اما پاسخ سوال اول: ابن عباس در پاسخ آن گفت: اما اینکه خداوند متعال می فرماید: «فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلَا یَتَسَاءلُونَ» در نفخه و دمیدن اول در صور می باشد. سپس (برای بار دوم) در صور دمیده می شود: «وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِیَامٌ یَنظُرُونَ»[۸] که این بار خویشاوندی و نسبتی میان آنها نخواهد بود و از یکدیگر نمی پرسند. سپس در نفخه پایانی (نفخه برانگیخته شدن) (فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلَا یَتَسَاءلُونَ».
• پاسخ سوال دوم: اما اینکه خداوند متعال می فرماید: «رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ» (انعام: ۲۳) و اینکه می فرماید: «وَلاَ یَکْتُمُونَ اللهَ حَدِیثاً»؛ خداوند متعال گناهان مخلصان را می بخشد. و مشرکان می گویند: بیایید ما می گوییم: «لم نکن مشرکین» مشرک نبودیم. پس بر دهان شان مهر زده می شود و دستان شان سخن می گویند و در این هنگام است که می دانند سخنی بر خداوند پنهان نمی ماند. و در چنین شرایطی: «یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ یَکْتُمُونَ اللهَ حَدِیثاً» (نساء: ۴۲) «کسانی‌که کافر شدند و از پیامبر نافرمانی کردند، آرزو می‌کنند که ای کاش با خاک یکسان می‌شدند و هیچ سخنی را نمی‌توانند از الله پنهان کنند».
• جواب سوال سوم: خداوند متعال ابتدا زمین را آفرید و سپس آسمان را خلق کرد. سپس به آسمان پرداخت و در دو روز دیگر آسمان را (در هفت طبقه) ترتیب داد. سپس زمین را گسترده اند. و «دَحَاهَا» عبارت است از بیرون کردن آب و چراگاه و کوه ها و زیبایی ها و تپه ها و چیزهای بین آسمان و زمین را که در دو روز دیگر آفرید. و این همان کلام الهی است که می فرماید: «وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا» اما اینکه می فرماید: «خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ» بیانگر آن است که زمین و آنچه در آن است در چهار روز و آسمان ها در دو روز خلق شدند.
• پاسخ سوال چهارم: «وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً»

خداوند متعال خود را چنین نامیده است. و این کلام اوست. یعنی پیوسته چنین بوده است؛ و الله هر کاری را که بخواهد انجام دهد انجام می دهد. بنابراین قرآن بر تو متعارض تصور نشود چون تمام آن از جانب الله است.[۹]

 

 

[۱] – آن مرد نافع بن ازرق رهبر فرقه ازارقه از شاخه های خوارج بود. نگا: فتح الباری: ۸/۵۵۷۱

[۲] – (مومنون: ۱۰۱): «پس هنگامی‌که در صور دمیده شود، در آن روز هیچ گونه پیوند خویشاوندی در میان آن‌ها نخواهد بود و از (حال) یکدیگر نپرسند».

[۳] – (صافات: ۲۷): «آن‌ها سوال کنان رو به یکدیگر کنند».

[۴] – (نساء: ۴۲): «و هیچ سخنی را نمی‌توانند از الله پنهان کنند».

[۵] –  (انعام: ۲۳): «آنگاه پاسخ و عذرشان جز این نباشد که گویند: به الله پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم!».

[۶] – (نازعات: ۲۷- ۳۰): «آیا آفرینش شما (بعد از مرگ) سخت‌تر است یا آسمان که (الله) آن را بنا کرد؟ سقف آن را برافراشت، پس به آن شکل و نظم داد. و شبش را تاریک و روزش را روشن گردانید. و زمین را بعد از آن گسترانید».

[۷] – (فصلت: ۹-۱۱): «بگو: آیا شما به آن کسی‌که زمین را در دو روز آفرید کافر می‌شوید و برای او همتایانی قرار می‌دهید؟! او پروردگار جهانیان است. و در آن (زمین) کوه‌‌ها را از فرازش پدید آورد و در آن برکت داد و خوراک (و رزق، اهل) آن را مقدر (و معین) فرمود، (این‌ها  همه) در چهار روز بود، (بنا بر این) برای سؤال کنندگان (واضح و) روشن گردید. سپس به سوی آسمان متوجه شد، درحالی‌که بصورت دود بود، پس به آن و به زمین فرمود: «خواسته یا ناخواسته بیایید» گفتند: «به دلخواه آمدیم».

[۸] – (زمر: ۶۸): «و در «صور» دمیده شود، پس هر که در آسمان‌ها و هر که در زمین است جز آن‌ها که الله بخواهد (بی‌هوش شده و) بمیرند. سپس بار دیگر در آن دمیده می‌شود، ناگهان آن‌ها به پا خیزند (و) می‌نگرند».

[۹] – صحیح بخاری: ۸/۵۵۵، ۵۵۶؛ فتح الباری، کتاب التفسیر، سوره سجده؛ نگا: الرد علی الزنادقه و الجهمیه، امام احمد بن حنبل، ص: ۵۴ و پس از آن؛ و ضمن «عقاید السلف» نوشته دکتر علی سامی النشار نیز آمده است.