صله‏ ی رحم و ارتباط با نزدیکان

ایمان داریم که خداوند به صله‏ی رحم دستور داده و همکاری میان نزدیکان را واجب و قطع صله‏ی رحم را یکی از گناهان بزرگ شمرده است که موجب خشم خدا و پیامبر صلی الله علیه و سلم می‏گردد.

خداوند در آیه‏ی ۱ سوره‏ی نساء می‏فرماید:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّکُمُ ٱلَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَهٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا کَثِیرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِی تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَیۡکُمۡ رَقِیبٗا ١﴾ [النساء: ۱].

«‏ای مردمان! از (خشم) پروردگارتان بپرهیزید. پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و (سپس) همسرش را از نوع او آفرید، و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی (بر روی زمین) منتشر ساخت. و از (خشم) خدایی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند می‌دهید، و بپرهیزید از این که پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید (و صله‏ی رحم را نادیده گیرید)، زیرا که بی‌گمان خداوند مراقب شما است (و کردار و رفتار شما از دیده‏ی او پنهان نمی‌ماند)».

خداوند در این آیه دستور به تقوی و صله‏ی رحم را کنار هم ذکر می‏فرماید، همانطور که انجام حق‏الله واجب است برقراری پیوند عاطفی در میان نزدیکان نیز لازم است بلکه از جمله‏ی حق‏الله بشمار می‏آید که خداوند بدان دستور داده است، ارحام عبارت است از نزدیکان و کسانی که با هم ارتباط نسبی دارند، فرق نمی‏کند وارث باشد یا نه، محرم باشد یا خیر.

خداوند می‏فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ یَأۡمُرُ بِٱلۡعَدۡلِ وَٱلۡإِحۡسَٰنِ وَإِیتَآیِٕ ذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾ [النحل: ۹۰].

«خداوند به دادگری، و نیکوکاری، و نیز بخشش به نزدیکان دستور می‌دهد».

هر چند که بخشش به خویشاوندان داخل در معنی احسان است اما خداوند به طور خاص آن را ذکر کرده است، که این برای تأکید بر حق آنها و ارتباط و نیکی با آنهاست. در معنی خویشاوند، تمامی آنها از نزدیک و دور داخل می‏شوند ولی آنکه نزدیک‌تر است به نیکی شایسته‏تر است.

خداوند می‏فرماید:

﴿وَءَاتِ ذَا ٱلۡقُرۡبَىٰ حَقَّهُۥ وَٱلۡمِسۡکِینَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِیلِ وَلَا تُبَذِّرۡ تَبۡذِیرًا ٢۶﴾ [الإسراء: ۲۷].

«‏حق خویشاوند را (از قبیل: صله‏ی رحم و نیکویی و مودّت و محبّت)، و حق مستمند و وامانده در راه را (از قبیل: زکات و صدقه و احسان)، بپرداز، و به هیچ وجه باد دستی مکن». ‏

در اینجا دستور به احسان با خویشاوندان می‏دهد چنانکه قبل از این آیات نیز به نیکی با والدین دستور داده بود.

در جای دیگر می‏فرماید:

﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢ أُوْلَٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُ فَأَصَمَّهُمۡ وَأَعۡمَىٰٓ أَبۡصَٰرَهُمۡ ٢٣﴾ [محمد: ۲۲-۲۳].

«‏آیا اگر (از قرآن و برنامه‏ی اسلام) روی‌گردان شوید، جز این انتظار دارید که در زمین فساد کنید و پیوند خویشاوندی میان خویش را بگسلید؟ آنان کسانیند که خداوند ایشان را نفرین و از رحمت خویش بدور داشته است، لذا گوش‌هایشان را (از شنیدن حق) کر، و چشمانشان را (از دیدن راه هدایت و سعادت) کور کرده است». ‏

در این دو آیه بصورت عام از ایجاد فساد بر روی زمین و به صورت خاص از قطع صله‏ی رحم نهی می‏کند، این آیات تهدید سختی هستند برای کسانی که مرتکب این گناه بزرگ می‏شوند.

خداوند در آیه‏ی ۲۱ سوره‏ی رعد عاقلان مؤمن را به خاطر برقراری پیوند عاطفی با خویشاوندان و نیکی با آنها مدح و توصیف می‏فرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یَصِلُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن یُوصَلَ وَیَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ وَیَخَافُونَ سُوٓءَ ٱلۡحِسَابِ ٢١﴾ [الرعد: ۲۱].

‏«و کسانی که برقرار می‌دارند پیوندهایی را که خدا به حفظ آنها دستور داده است، (از قبیل: رابطه‏ی انسان با آفریننده‏ی جهان، پیوند انسان با جامعه‏ی انسانیّت، و رابطه‏ی او با همنوعان به ویژه خویشان و نزدیکان) و از پروردگارشان می‌ترسند و از محاسبه‏ی بدی (که در قیامت به سبب گناهان داشته باشند) هراسناک می‌باشند». ‏

پیامبر صلی الله علیه و سلم در مورد صله‏ی رحم نمونه‏ی آشکاری بیان می‏فرماید و آن را همراه نماز و زکات قرار می‏دهد، ابوایوب انصاری روایت می‏کند که:

«أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و سلم أَخْبِرْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّهَ قَالَ مَا لَهُ مَا لَهُ وَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و سلم أَرَبٌ مَا لَهُ تَعْبُدُ اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئًا وَتُقِیمُ الصَّلَاهَ وَتُؤْتِی الزَّکَاهَ وَتَصِلُ الرَّحِمَ». [متفق علیه].

«مردی گفت: ای رسول خدا مرا به عملی راهنمایی کن که موجب داخل شدنم به بهشت باشد؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: خدا را عبادت کن و شریکی برای او قرار نده، نماز بخوان و زکات مالت را بده و صله‏ی رحم را به جا بیاور». [بخاری و مسلم].

ابوسفیان در حالی که مشرک بود این اصل را درک کرده بود، هنگامی که هرقل از او در مورد محمد صلی الله علیه و سلم سؤال کرد که شما را به چه دستور می‏دهد؟ گفت: می‏گوید: خداوند یکتا را پرستش کنید و برای وی شریک قرار ندهید و هر چه را پدرانتان گفته‏اند ترک کنید و ما را به خواندن نماز و راستگویی و پاکدامنی و صله‏ی رحم دستور می‏دهد. [مسلم و بخاری].

پیامبر صلی الله علیه و سلم رعایت صله‏ی رحم را از نشانه‏های ایمان به خداوند و روز آخرت برشمرده است، از ابوهریره روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد باید مهمان را محترم بدارد و کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد باید صله‏ی رحم را رعایت کند. [مسلم و بخاری].

و در حدیث دیگر تأکید می‏فرماید که هر کس صله‏ی رحم را رعایت کند خداوند به او می‏پیوندد و هر کس آن را قطع کند خداوند پیوندش را با او قطع می‏کند، ابوهریره روایت می‏کند که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود:

«إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ حَتَّى إِذَا فَرَغَ مِنْ خَلْقِهِ قَالَتْ الرَّحِمُ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ مِنْ الْقَطِیعَهِ قَالَ نَعَمْ أَمَا تَرْضَیْنَ أَنْ أَصِلَ مَنْ وَصَلَکِ وَأَقْطَعَ مَنْ قَطَعَکِ قَالَتْ بَلَى یَا رَبِّ قَالَ فَهُوَ لَکِ قَالَ رسول‏الله صلی الله علیه و سلم فَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ ﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢﴾ [محمد: ۲۲]». [متفق علیه].

«وقتی که خداوند مخلوقات را آفرید و از آن فارغ شد، صله‏ی رحم گفت: این مقام کسی است که از قطع رحم به تو پناه می‏برد؟ فرمود: بله. آیا نمی‏پذیری که به آن کس که به تو می‏پیوندد بپیوندم و بگسلم با آن کس که از تو می‏گسلد؟ گفت: بله، ای پروردگار. خداوند فرمود: پس این چیز برای تو محقق است. پیامبر فرمود: اگر می‏خواهید این آیه را بخوانید:

﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢﴾ [محمد: ۲۲].

‏ آیا اگر (از قرآن و برنامه‏ی اسلام) روی‌گردان شوید، جز این انتظار دارید که در زمین فساد کنید و پیوند خویشاوندی میان خویش را بگسلید؟»

از ابوهریره روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: رحم شاخه‏ای منشعب شده از رحمت بیکران خداست، خداوند فرمود: کسی که به تو بپیوندد من به او می‏پیوندم و کسی که تو را قطع کند با او قطع رابطه می‏کنم. [بخاری].

یعنی رحم اثری از آثار رحمت خداوند و مرتبط به او است، کسی که بدان بپیوندد به رحمت خدا پیوسته و کسی که آن را قطع کند از رحمت او دور شده است.

از ابوهریره روایت شده است که مردی پیش پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد و گفت:

«یَارسول ‏الله إِنَّ لِی قَرَابَهً أَصِلُهُمْ وَیَقْطَعُونِی وَأُحْسِنُ إِلَیْهِمْ وَیُسِیئُونَ إِلَیَّ وَأَحْلُمُ عَنْهُمْ وَیَجْهَلُونَ عَلَیَّ فَقَالَ لَئِنْ کُنْتَ کَمَا قُلْتَ فَکَأَنَّمَا تُسِفُّهُمْ الْمَلَّ وَلَا یَزَالُ مَعَکَ مِنْ اللَّهِ ظَهِیرٌ عَلَیْهِمْ مَا دُمْتَ عَلَى ذَلِکَ» [رواه مسلم].

««ای رسول خدا من نزدیکانی دارم که با آنها ارتباط برقرار می‏کنم، ولی آنها با من قطع رابطه می‏کنند، من به آنها نیکی می‏کنم اما آنها با من با بدی رفتار می‏نمایند، با آنها با بردباری رفتار می‏کنم، ولی آنها جاهلانه برخورد می‏کنند!!».

پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: اگر اینطور باشد که گفتی، گویی آنان را شکست داده‏ای، و همیشه خداوند پشتیبان تو است مادامی که بر این روش استقامت داشته باشی. [مسلم].

لفظ «المل» در حدیث به معنی خاکستر گرم است، گویی خاکستر گرم آنها را سیر کرده است. درد این نوع افراد مانند درد کسی است که این خاکستر را خورده باشد و از درد به خود بپیچد، چیزی از این نیکوکاری به آنها نمی‏رسد بلکه تنها رنج و عذاب بزرگ نصیب آنها می‏شود.

برخی می‏گویند: معنی کلمه این است که تو با احسان کردن به آنها، آنان را در درون پست و حقیر ساخته‏ای چون تو به آنان فراوان نیکی می‏کنی ولی از آنها فقط بدی سر می‏زند، در پستی و حقارت خود مانند کسی هستند که از خوردن خاکستر به درد آمده باشد.

در خصوص گناه شخصی که صله‏ی رحم را قطع می‏کند از جبیر‏بن‏مطعم روایت شده که از پیامبر صلی الله علیه و سلم شنیده است که فرمود:

«لا یدخل الجنه القاطع» [متفق علیه].

«کسی که صله‏ی رحم را قطع می‏کند وارد بهشت نمی‏شود». امام بخاری در باب «گناه کسی که صله‏ی رحم را قطع می کند» این حدیث را نقل فرموده است.