شمه‏ ای از فضائل اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و سلم

ایمان داریم که محمد صلی الله علیه و سلم برای تمام کردن مکارم اخلاق برگزیده شده و خداوند وی را به بهترین شیوه تربیت کرده است و از خلق و خوی و آداب وی این بود که با کسی که از وی می‏برید رابطه برقرار می‏کرد، و به کسی که حقی را از او منع می‏کرد می‏بخشید، از کسی که در حقش ظلم روا داشته بود می‏گذشت،با کسی که با او بدرفتاری می‏کرد به نیکی رفتار می‏کرد، به بزرگترها احترام می‏گذاشت و با کوچکترها به مهربانی رفتار می‏نمود و تا آنجا که می‏توانست از خشم و غضب پرهیز می‏فرمود مگر به خاطر خدا.

خداوند پیامبرش را چنین مدح می‏فرماید:

﴿ وَإِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِیمٖ ۴ ﴾ [القلم: ۴].

«‏تو دارای خوی سترگ (یعنی صفات پسندیده و افعال حمیده) هستی». ‏

در مورد اخلاق پیامبر صلی الله علیه و سلم از عایشه، مادر مؤمنین، سؤال شد ایشان در جواب گفتند: اخلاق وی قرآنی بود. [مسلم].

پیامبر صلی الله علیه و سلم مجسمه‏ی زنده‏ای بود از قرآن برای دعوت مردم به مکارم اخلاق. از عبدالله پسر عمرو روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم بداخلاق و دشنام‏دهنده نبود و همیشه می‏فرمود: بهترین شما بااخلاق‏ترینتان است. [مسلم و بخاری].

از انس پسر مالک روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم دشنام‏دهنده و بداخلاق و نفرین‏‏کننده نبود و هنگامی که یکی از ما را در حال سرزنش دیگری می‏دید می‏فرمود: او را چه شده است؟ صورتش خاک‏آلود شود! [بخاری].

دشنام یعنی هر گفتار، رفتار و صفتی که از حد خودش بیرون رود و به زشتی برسد، گفته می‏شود: «طویل فاحش الطول» فلانی خیلی دراز است یعنی قدش از حد اعتدال خارج شده است اما بکار بردن کلمه‏ی «فحش» در گفتار بیشتر است، متفحش با تشدید بر کسی اطلاق می‏شود که کاری را عمداً، فراوان و با تکلف انجام می‏دهد.

از انس روایت شده است که گفت ده سال خدمتگذار پیامبر صلی الله علیه و سلم بودم یک بار از ایشان نشنیدم که حتی به من اُف بگوید یا بگوید چرا این کار را انجام دادی، یا ای کاش این کار را انجام نمی‏دادی. [مسلم و بخاری].

خداوند در آیه‏ی ۱۹۹ سوره‏ی اعراف می‏فرماید:

﴿خُذِ ٱلۡعَفۡوَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡجَٰهِلِینَ ١٩٩﴾ [الأعراف: ۱۹۹].

«‏گذشت داشته باش و آسانگیری کن و به کار نیک دستور بده و از نادانان چشم‌پوشی کن». ‏

خداوند به پیامبر دستور می‏دهد که مردم را عفو کند و اگر مورد ظلم واقع شد گذشت کند و به کسی که او را منع می‏کند بخشش کند و با افرادی که با او قطع رابطه می‏کنند بپیوندد.

و می‏فرماید: ﴿وَلَا تَسۡتَوِی ٱلۡحَسَنَهُ وَلَا ٱلسَّیِّئَهُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِی بَیۡنَکَ وَبَیۡنَهُۥ عَدَٰوَهٞ کَأَنَّهُۥ وَلِیٌّ حَمِیمٞ ٣۴ وَمَا یُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلَّذِینَ صَبَرُواْ وَمَا یُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٖ٣۵﴾ [فصلت: ۳۴-۳۵].

«‏نیکی و بدی یکسان نیست. (هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی. بلکه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده. نتیجه‏ی این کار، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد.‏ به این خوی (و خلق عظیم) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره‏ی بزرگی (از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده) داشته باشند». ‏

خداوند مؤمنین را به صبر در موقع خشم و غضب، بردباری به هنگام جهل، و عفو و بخشش در مقابل بدی فرمان می‏دهد، اگر این کار را کردند خداوند آنان را از گزند شیطان محفوظ می‏نماید و دشمنان را برای آنها همانند دوست صمیمی خاضع و فروتن می‏سازد چون انسان اگر بدی را با خوبی جواب دهد، نتیجه‏ای جز دوستی صمیمانه ندارد.

خداوند در آیه‏ی ۱۳۴ سوره‏ی آل‏عمران مؤمنین را اینگونه تمجید می‏فرماید:

﴿ٱلَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی ٱلسَّرَّآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَٱلۡکَٰظِمِینَ ٱلۡغَیۡظَ وَٱلۡعَافِینَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ یُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِینَ ١٣۴﴾ [آل عمران: ۱۳۴].

«آن کسانی که در حال خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و تنگدستی، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند، و خشم خود را فرو می‌خورند، و از مردم گذشت می‌کنند، و (بدین وسیله در صف نیکوکاران جایگزین می‌شوند و) خداوند (هم) نیکوکاران را دوست می‌دارد». ‏

یعنی وقتی که خشمشان برافروخته می‏شود آن را پنهان می‏کنند و کسی را که در حق آنها بدی می‏کند عفو می‏کنند، کسی که خشم و غضب خود را فرو نشاند در حالی که قادر بر اعمال آن ‏باشد خداوند درون وی را پر از آرامش و ایمان می‏کند و هیچ کس جرعه‏ای را بخاطر رضای خدا برتر از جرعه‏ی فرو نشاندن خشم ننوشیده است، کسی که خواهان صعود و ترفیع درجات معنوی است باید کسی را که به وی ظلم کرده (از موضع قدرت و در حالی که توانایی رد ظلم را دارد) ببخشاید و با کسی که وی را محروم می‏کند و ارتباطش را با او می‏گسلد رابطه‏ برقرار نماید.

در مورد مهربانی با کوچک‌ترها و احترام به بزرگترها پیامبر صلی الله علیه و سلم می‏فرماید: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا وَیَعْرِفْ شَرَفَ کَبِیرِنَا». [رواه أبوداوود و ترمذی].

«کسی که به کوچکترها رحم و شفقت نداشته باشد و قدر و ارزش بزرگترها را نداند از ما نیست». [ابوداوود و ترمذی].

از ابن‏عمر روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند:

در خواب به من نشان داده شد که با سواکی مسواک می‏زدم، دو مرد پیش من آمدند که یکی از آنها از دیگری بزرگتر بود، من سواک را به مرد کوچک‌تر دادم، ولی او خطاب به من گفت: که به بزرگ‌تر بده، پس سواک را به او دادم. [مسلم].

از عبدالله‏بن‏مسعود روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: صاحبان جسم و عقل به من نزدیک‌تر هستند، سپس آنهایی که از این نظر بعد از ایشان می‏آیند. [مسلم].

اصحاب حضرت به این اخلاق رفیع متأدب شده بودند، آنها تنها کسانی بودند که حقوق بزرگ‌ترها را رعایت می‏کردند، از سمره‏بن‏جندب روایت شده است که در زمان پیامبر صلی الله علیه و سلم بچه‏ بودم و احادیث حضرت را حفظ می‏کردم، تنها چیزی که مانع حرف زدن من می‏شد این بود که اینها مردانی هستند که از من مسن‏تر و بزرگ‌ترند. [مسلم و بخاری].

از ابن‏عمر روایت شده است که حضرت فرمود: مرا به درختی همچون انسان خبر دهید که میوه‏اش همیشه به اذن خدا در دسترس باشد و زیر برگهایش پنهان نباشد، در دل خود گفتم: شاید درخت خرما باشد، ولی به خاطر وجود ابوبکر و عمر که از من بزرگ‌تر بودند آن را نگفتم، وقتی که آنها چیزی نگفتند، حضرت فرمود: درخت خرما است، وقتی همراه پدرم بیرون رفتم گفتم: پدر، به دلم افتاد که درخت خرما باشد، پدرم فرمود: چرا نگفتی؟ اگر جواب درست می‏دادی خیلی لذت می‏بردم، گفتم: اگر ابوبکر و شما آنجا نبودید جواب می‏دادم، ولی چون شما آنجا بودید دوست نداشتم حرف بزنم. [بخاری].

از دیگر سجایای اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و سلم عفو و گذشت بود. خداوند درباره‏ی این خصلت می‏فرماید:

﴿وَٱلَّذِینَ یَجۡتَنِبُونَ کَبَٰٓئِرَ ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡفَوَٰحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُواْ هُمۡ یَغۡفِرُونَ ٣٧﴾ [الشوری: ۳۷].

«‏و کسانیند که از گناهان بزرگ، و اعمال بسیار زشت و ناپسند می‌پرهیزند، و هنگامی که خشمناک می‌گردند (زمام اختیار از دست نمی‌دهند و پرت و پلا نمی‌گویند و آلوده‏ی گناه نمی‌شوند، و بلکه نفس خود را مهار می‌کنند و بخشم‏آورندگان را) می‌بخشند». ‏

خداوند به خاطر عفو و بخششی که دارند آنها را مدح می‏فرماید، پیامبر صلی الله علیه و سلم هرگز به خاطر حق خودش انتقام نگرفت مگر وقتی که حدود الهی زیر پا گذاشته می‏شد.

ابوهریره از حضرت صلی الله علیه و سلم روایت می‏کند که فرمود:

«لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَهِ إِنَّمَا الشَّدِیدُ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ». [متفق علیه].

«انسان قوی فردی نیست که انتقام بگیرد بلکه فردی است که هنگام خشم خودش را کنترل کند». [بخاری و مسلم].

خشمی که در این حدیث از آن نهی شده، خشم دنیوی است، اما خشم به خاطر خدا در بعضی مواقع موجب حمد و ستایش و اجر قیامت می‏گردد و پیامبر اذیت را بر خاطر خود تحمل می‏کرد اما اگر حق و حدود خداوند در میان بود هرگز کوتاه نمی‏آمد، برای مثال وقتی که بر عایشه وارد شد و در خانه‏ی ایشان پارچه‏ای دید که دارای اشکال و صورت‏های گوناگون بود، عصبانی شد. و از امامت فردی که مردم را خسته می‏کرد، یا هنگامی که اخلاط سینه را در قبله‏ی مسجد دید خشمگین شد، امام بخاری این نمونه‏ها و نمونه‏های دیگری را که در سنت صحیح روایت شده‏اند، در بابی تحت عنوان «چیزهایی که خشم در مورد آنها به خاطر خداوند جایز است» ذکر کرده است.

پیامبر در حدیثی دیگر ما را راهنمایی می‏کند که چگونه خشم خود را دفع کنیم که عبارت است از پناه بردن به خدا از شیطان رانده‏شده، سلیمان پسر صرد می‏گوید: دو نفر در حضور حضرت صلی الله علیه و سلم دعوا کردند، ما هم آنجا نشسته بودیم، یکی از آنها خشمگین شد و دوستش را دشنام داد در حالی که از شدت غضب چهره‏اش سرخ شده بود، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود:

«إِنِّی لَأَعْلَمُ کَلِمَهً لَوْ قَالَهَا ذَهَبَ عَنْهُ مَا یَجِدُ لَوْ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ الشَّیْطَانِ ذَهَبَ عَنْهُ مَا یَجِدُ» [رواه البخاری].

«من کلمه‏ای می‏دانم که اگر آن مرد آنرا بگوید خشمش فروکش می‏کند، اگر می‏گفت: از شیطان طردشده به خداوند پناه می‏برم، خشمش از بین می‏رفت». [بخاری].

علما در این مورد گفته‏اند: وقتی که انسان در چنین حالتی به خدا پناه می‏برد، متوجه می‏شود که فاعل حقیقی تنها خداوند است، و اینکه اگر خداوند بخواهد کسی را بر او مسلط نمی‏گرداند، با داشتن چنین طرز تفکری خشمش فروکش می‏کند، چون اگر در این حالت خشمگین شود در حقیقت علیه خداوند عمل کرده است، که با عبودیت برای او سازگاری ندارد.