حقیقت روزه و احکامش

حقیقت روزه یعنی امتناع از تمام آن چیزهای مادی و معنوی که روزه را باطل می‏کنند از طلوع فجر تا غروب خورشید، و هر کس از سخن باطل و دورغ و عمل ناشایست فاصله نگیرد، خداوند نیازی به ترک غذا و آب ندارد (یعنی روزه‏اش باطل است)، سنت است که سحری خوردن به تأخیر افتد اما زود افطار شود، هر کسی عمداً با جماع روزه‏اش را باطل کند باید کفاره بپردازد و روزه را قضا کند، اما در مورد آن به طور غیرعمدی، میان فقها اختلاف وجود دارد، هر کس با چیزی غیر از جماع روزه‏اش را باطل کند باید روزه را قضا کند، اما در مورد کفاره‏ی آن اختلاف وجود دارد، اگر شخص روزه‌دار از روی فراموشی چیزی را خورد یا نوشید، (روزه‌اش باطل نمی‌شود و) آن را کامل کند؛ چرا که خدا او را اطعام کرده یا نوشانده است.

خداوند به حقیقت روزه و زمان آن چنین اشاره می‏فرماید:

﴿أُحِلَّ لَکُمۡ لَیۡلَهَ ٱلصِّیَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِکُمۡۚ هُنَّ لِبَاسٞ لَّکُمۡ وَأَنتُمۡ لِبَاسٞ لَّهُنَّۗ عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّکُمۡ کُنتُمۡ تَخۡتَانُونَ أَنفُسَکُمۡ فَتَابَ عَلَیۡکُمۡ وَعَفَا عَنکُمۡۖ فَٱلۡـَٰٔنَ بَٰشِرُوهُنَّ وَٱبۡتَغُواْ مَا کَتَبَ ٱللَّهُ لَکُمۡۚ وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ ٱلۡخَیۡطُ ٱلۡأَبۡیَضُ مِنَ ٱلۡخَیۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِۖ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّیَامَ إِلَى ٱلَّیۡلِۚ وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰکِفُونَ فِی ٱلۡمَسَٰجِدِۗ تِلۡکَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقۡرَبُوهَاۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ ٱللَّهُ ءَایَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ یَتَّقُونَ ١٨٧﴾ [البقره: ۱۸۷].

‏«آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روزه‌داری حلال گردیده است. آنان لباس شمایند و شما لباس آنانید (و دوری از آمیزش با یکدیگر برایتان بسی رنج‌آور است). خداوند می‌دانست که شما (از لذائذ نفسانی می‌کاستید و معتقد بودید که شب‌ها بعد از بخواب رفتن، همخوابگی با همسران حرام است و) بر خود خیانت می‌کردید. خداوند توبه‏ی شما را پذیرفت و شما را بخشید. پس هم‌اکنون (که با نصّ صریح، همخوابگی آزاد است) با آنان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدا برایتان لازم دانسته است (همچون بقای نسل و حفظ دین و آبرو و پاداش اخروی)، و بخورید و بیاشامید تا آن گاه که رشته‏ی بامداد از رشته‏ی سیاه (شب) برایتان از هم جدا و آشکار گردد. سپس روزه را تا شب ادامه دهید. (همخوابگی با همسران در تمام شبهای روزه‌داری حلال است. لیکن) وقتی که در مساجد به (عبادت) اعتکاف مشغولید، با آنان همخوابگی نکنید. این (احکام روزه و اعتکاف) حدود و مرزهای الهی است و بدانها نزدیک نشوید. خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد، باشد که پرهیزگار شوند».‏

از عدی بن حاتم روایت شده است که وقتی این آیه نازل شد، دو طناب سیاه و سفید آوردم و آنها را زیر بالینم قرار دادم و در شب به آنها نگاه می‏کردم تا سفیدی و سیاهی آنها برایم روشن شود، صبح پیش حضرت رفتم و جریان را برایش تعریف کردم، حضرت صلی الله علیه و سلم فرمود: منظور آیه سیاهی شب و سفیدی روز است. [بخاری].

از ابوهریره روایت شده است که حضرت صلی الله علیه و سلم فرمود: 

«مَنْ لَمْ یَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ فَلَیْسَ لِلَّهِ حَاجَهٌ فِی أَنْ یَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ». [رواه البخاری].

«کسی که سخن دروغ و عمل کردن بدان را رها نکند خداوند نیازی به ترک غذا و آبش ندارد». [بخاری].

در حدیث دیگری می‏فرماید:

«فَصْلُ مَا بَیْنَ صِیَامِنَا وَصِیَامِ أَهْلِ الْکِتَابِ أَکْلَهُ السَّحَرِ» [رواه مسلم].

«تفاوت روزه‏ی ما و روزه‏ی اهل کتاب خوردن سحری است». [مسلم].

و می‏فرماید:

«تَسَحَّرُوا فَإِنَّ فِی‏ السُّحُورِ بَرَکَهً». [متفق علیه].

«سحری بخورید چون در آن برکت وجود دارد». [بخاری و مسلم].

سهل بن سعد در مورد تأخیر سحری می‏فرماید: «کُنْتُ أَتَسَحَّرُ فِی أَهْلِی ثُمَّ یَکُونُ سُرْعَهٌ بِی أَنْ أُدْرِکَ صَلَاهَ الْفَجْرِ مَعَ رسول‏ الله صلی الله علیه و سلم». [رواه البخاری].

«من در خانه همراه خانواده‏ام سحری می‏خوردم سپس عجله می‏کردم تا به نماز حضرت صلی الله علیه و سلم برسم». [بخاری].

عایشه می‏فرماید: بلال در شب اذان می‏گفت، پیامبر صلی الله علیه و سلم می‏فرمود: بخورید و بنوشید تا ابن‏مکتوم اذان می‏گوید چون او هنگام طلوع فجر اذان می‏گوید. [مسلم و بخاری].

در مورد شتاب در افطاری سهل بن سعد از حضرت صلی الله علیه و سلم روایت می‏کند که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: مردم تا زمانی که در افطاری شتاب کنند در خیر و نیکی خواهند بود. [مسلم و بخاری].

در مورد کفاره‏ی شکستن روزه با جماع ابوهریره چنین روایت می‏کند:

«بَیْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و سلم إِذْ جَاءَهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رسول‏الله هَلَکْتُ قَالَ مَا لَکَ قَالَ وَقَعْتُ عَلَى امْرَأَتِی وَأَنَا صَائِمٌ فَقَالَ رسول‏الله صلی الله علیه و سلم هَلْ تَجِدُ رَقَبَهً تُعْتِقُهَا قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَصُومَ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ قَالَ لَا فَقَالَ فَهَلْ تَجِدُ إِطْعَامَ سِتِّینَ مِسْکِینًا قَالَ لَا قَالَ فَمَکَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و سلم فَبَیْنَا نَحْنُ عَلَى ذَلِکَ أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و سلم بِعَرَقٍ فِیهَا تَمْرٌ وَالْعَرَقُ الْمِکْتَلُ قَالَ أَیْنَ السَّائِلُ فَقَالَ أَنَا قَالَ خُذْهَا فَتَصَدَّقْ بِهِ فَقَالَ الرَّجُلُ أَعَلَى أَفْقَرَ مِنِّی یَا رسول‏الله فَوَاللَّهِ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا یُرِیدُ الْحَرَّتَیْنِ أَهْلُ بَیْتٍ أَفْقَرُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَضَحِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و سلم حَتَّى بَدَتْ أَنْیَابُهُ ثُمَّ قَالَ أَطْعِمْهُ أَهْلَکَ». [متفق علیه].

«درحالیکه نزد پیامبر صلی الله علیه و سلم نشسته بودیم، مردی آمد و گفت: ای رسول خدا! هلاک شدم، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: چه شده است، گفت: در حالی که روزه بودم با همسرم آمیزش کردم، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: آیا می‌توانی برده‌ای را آزاد کنی؟ گفت: نه، فرمود: آیا می‌توانی دو ماه پشت سر هم روزه بگیری؟ گفت: نه، فرمود: آیا می‌توانی شصت مسکین را طعام بدهی؟ گفت: نه، (ابوهریره) گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم مکثی کرد، آنگاه سبد بزرگی از خرما را برای پیامبر صلی الله علیه و سلم آوردند، فرمود: این را بگیر و (آن را بعنوان کفاره‏ی روزه‌ات) صدقه بده، آن مرد گفت: به فقیرتر از خودم بدهم ای رسول خدا؟ به خدا قسم در تمام مدینه خانواده‌ای فقیرتر از خانواده‏ی من وجود ندارد. پیامبر صلی الله علیه و سلم خندید به گونه‌ای که دندان‌های نیشش نمایان شد، سپس فرمود: (با آن) خانواده‌ات را طعام بده». [بخاری و مسلم].

حدیث ذیل دال بر عدم باطل گشتن روزه‏ی فردی است که از روی فراموشی چیزی را می‏خورد یا می‏نوشد:

«مَنْ أَکَلَ نَاسِیًا وَهُوَ صَائِمٌ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ فَإِنَّمَا أَطْعَمَهُ اللَّهُ وَسَقَاهُ». [متفق علیه].

«اگر شخص روزه‌داری از روی فراموشی چیزی را خورد یا نوشید، (روزه‌اش باطل نمی‌شود و) آن را کامل کند؛ چرا که خدا او را اطعام کرده یا نوشانده است». [بخاری و مسلم].