احکام زکات فطر

حکمت زکات فطر:
از ابن عباس روایت است : “فرض رسول الله صلى الله علیه و سلم زکاه الفطر طهره للصائم من اللغو و الرفث، و طعمه للمساکین فمن أداها قبل الصلاه فهی زکاه مقبوله، و من أداها بعد الصلاه فهی صدقه من الصدقات) (صحیح ابن ماجه ۱۴۸۰)
«پیامبر صلى الله علیه و سلم زکات فطر را به عنوان پاک کننده‌ی روزه‌دار از سخنان بیهوده و دشنام و بعنوان رزق و خوراکی برای مساکین واجب کرده است. پس هر کس آنرا قبل از نماز (عید) بدهد، آن زکاتی قبول است و هر کس آنرا بعد از نماز عید پرداخت کند صدقه‌ای همچون (سایر) صدقات است (به عنوان زکات فطر محسوب نمی‌شود)».

زکات فطر بر چه کسانی واجب است؟
زکات فطر بر هر مسلمان آزادی که بیش از قوت یک شبانه روز خود و خانواده‌اش داشته باشد، واجب است. و بر شخص واجب است که زکات فطر خود و کسانی را که نفقه آنها بر عهده او است مانند همسر و فرزندان و خدمتکارش – اگر مسلمان باشند – بپردازد.
از ابن عمر روایت است: “أمر رسول الله-صلى الله علیه وسلم- بصدقه الفطر عن الصغیر والکبیر والحر والعبد ممن تمونون). (صحیح – بیهقى ۱۶۱/۴)
«پیامبر -صلى الله علیه وسلم- به دادن زکات فطر از کوچک و بزرگ و آزاد و برده، و کسانی که نفقه آنها بر عهده شما است امر فرموده است».

مقدار زکات فطر
مقدار واجب برای هر نفر نیم صاع از گندم یا یک صاع از خرما یا مویز یا جو یا کشک یا سایر چیزهایی است که جایگزین اینها می‌شوند مانند برنج و ذرت و مانند اینها که به عنوان قوت مصرف می‌شوند.
دلیل اینکه مقدار واجب از گندم نیم صاع است حدیث عروه بن زبیر است که می‌گوید : “أن أسماء بنت أبی بکر کانت تخرج علی عهد رسول اللهr عن أهلها – الحر منهم و المملوک – مدین من حنطه أو صاعا من تمر، بالمد أو بالصاع الذی یقتاتون به”蜉 (الطحاوی ۴۳/۲))
«اسماء دختر ابوبکر در زمان پیامبر صلى الله علیه و سلم زکات فطر افراد آزاد و برده خانواده‌اش را می‌داد که مقدار آن دو مد گندم (دو مشت متوسط) با یک صاع خرما بود، با مد و صاعی که قوت را با آن پیمانه می‌کردند».

و دلیل وجوب یک صاع از غیر گندم حدیث ابوسعید خدری است که گفت : “کنا نخرج زکاه الفطر صاعا من طعام أو صاعا من شعیر، أو صاعا من تمر. أو صاعا من أقط أو صاعا من زبیب) (متفق علیه)
«ما زکات فطر را که مقدار آن یک صاع از طعام یا یک صاع از جو یا یک صاع از خرما یا یک صاع از کشک یا یک صاع از مویز بود می‌دادیم».

هر صاع برابر چهار مُدّ (مشت متوسط) است و هر مُدّ تقریبه برابر است با ۷۵۰ گرم، در نتیجه زکات فطر براى هر فرد برابر است با ۳ کیلو گرم که برابر با یک صاع یعنى چهار مُدّ میباشد.

نووی در شرح مسلم (۶/۷۰) می‌گوید :
«عامه فقهاء دادن قیمت بجای جنس را جایز ندانسته‌اند ولی ابوحنیفه آن را جایز دانسته است». می‌گویم: قول ابوحنیفه مردود است چون ) و ما کان ربک نسیا ( «و پروردگار تو هرگز فراموشکار نبوده است». و اگر پرداخت قیمت به جای جنس جایز می‌بود خدا و رسول او، آن را بیان می‌فرمودند؛ بنابراین توقف بر ظاهر نصوص بدون تحریف و تأویل واجب است.

زمان پرداخت زکات فطر
پرداخت نکردن به موقع آن بدون عذر حرام است.
از ابن عباس روایت است : (فرض رسول الله صلى الله علیه و سلم زکاه الفطر طهره للصائم من اللغو و الرفث، و طعمه للمساکین، فمن أداها قبل الصلاه فهی زکاه مقبوله، ومن أداها بعد الصلاه فهی صدقه من الصدقات) (صحیح ابن ماجه ۱۴۸۰)
«پیامبر صلى الله علیه و سلم زکات فطر را به عنوان پاک‌کننده روزه‌دار از سخنان بیهوده و دشنام و بعنوان رزق و خوراکی برای مساکین واجب کرده است، پس هر کس قبل از نماز (عید) آن را بپردازد، آن قبول است و هر کس بعد از نماز عید آن را بدهد صدقه‌ای همچون (سایر) صدقات است. (به عنوان زکات فطر محسوب نمی‌شود)».

از ابن عمر روایت است : (أمر رسول الله صلى الله علیه و سلم بزکاه الفطر أن تودی قبل خروج الناس إلی الصلاه) (متفق علیه)
«پیامبر صلى الله علیه و سلم دستور داد تا زکات فطر قبل از خروج مردم برای نماز عید، پرداخت شود».

زکات فطر از بعد از غروب خورشید روز آخر رمضان شروع شده و تا قبل از نماز عید ادامه خواهد داشت ولى جایز است که زکات فطر یک یا دوروز قبل از عید به کسی که آن را می‌گیرد پرداخت شود :
از نافع روایت است : “کان ابن عمر یعطیها الذین یقبلونها، و کانوا یعطون قبل الفطر بیوم أو یومین)蜉 (بخارى  ۱۵۱۱/۳۷۵/۳)
«ابن عمر زکات فطر را به کسانی که آنرا قبول می‌کردند می‌داد و به آنان یک یا دو روز قبل از عید داده می‌شد».

مستحقان زکات فطر
زکات فطر تنها به مساکین داده می‌شود؛ به دلیل فرموده پیامبر صلى الله علیه و سلم در حدیث ابن عباس : (وطعمه للمساکین) (صحیح ابن ماجه ۱۴۸۰)
«زکات فطر رزق و خوراکی برای مساکین است».

و جائز است که زکات فطر چند نفر به یک مسکین مستحق داده شود.

برگزیده از کتاب: مختصر فقه – عبدالعظیم بدوى